مسئولیتپذیری
مسئولیتپذیری؛ تعهد درونیِ انسان برای انجام بهتر کارها.
مسئولیتپذیری افراد موجب پیشرفت و تعالی جامعه می‌شود و در برابر آن، مسئولیت‌گریزی خاستگاه بسیاری از مشکلات اقتصادی، سیاسی، حقوقی، خانوادگی و اخلاقی است. با شناخت مفهوم مسئولیتپذیری و مؤلفه‌های آن و تطبیق این مؤلفه‌ها بر افراد مختلف جامعه، می‌توان علاوه بر تشخیص افراد مسئولیت‌پذیر از افراد مسئولیت‌گریز، با شکوفا کردن این فضیلت اخلاقی در افراد جامعه به رشد و تعالی جامعه در عرصه‌های مختلف کمک کرد.
مفهوم‌شناسی
مسئولیت به‌معنای تعهد بوده[۱] و مسئول به کسی گفته می‌شود که کاری بر عهده او قرار می‌گیرد و در صورت بی‌توجهی، بازخواست می‌شود.[۲] مسئولیتپذیری به‌معنای پاسخگو بودن،[۳] یا تعهدی درونی از طرف انسان برای انجام مطلوب کارهایی است که به او واگذار می‌شود.[۴] مسئولیتپذیری افراد موجب شکل‌گیری الگوهای رفتار و اصلاح فرایندها و تأثیرگذاری برسیاست‌های اجتماعی می‌شود.[۵]
مبانی
مسئولیتپذیری، مبتنی بر اصولی است که بدون محقق شدن آنها، یا کسی مسئولیت انجام امری را نمی‌پذیرد یا در صورت پذیرش، از انجام آن ناتوان است. این مبانی عبارت‌اند از: 1. قدرت؛ قدرت به‌عنوان مقدمۀ مسئولیت، عامل انجام بهینۀ تعهد است.[۶] 2. رشدیافتگی؛ افراد باید از رشد کافی برای پذیرش مسئولیت‌های مختلف در جامعه، برخوردار باشند.[۷]
مسئولیتپذیری در اسلام
از نظر اسلام، انسان به‌عنوان خلیفة خدا در زمین، هم مسئول تربیت، تزکیه و تطهیر خود است و هم مسئول ساختن و مدیریت دنیا است.[۸] بر اساس آموزه‌های اسلامی مسئولیت‌های انسان برای تحقق این امر، به چهار دسته تقسیم می‌شوند که زمینه‌ساز زندگی ایده‌آل دنیوی و زندگی جاودانه اخروی انسان هستند.[۹]
الف). مسئولیت انسان در برابر خدا و نعمت‌هایی که خداوند در اختیار او قرار داده است.[۱۰]
ب). مسئولیت انسان در قبال خود برای رسیدن به رستگاری که لازمۀ آن، خردورزی،[۱۱] حق‌جویی،[۱۲] خودسازی،[۱۳] علم‌خواهی،[۱۴] عزت‌طلبی[۱۵] و افزایش تمایل به زندگی اجتماعی است.[۱۶]
ج). مسئولیت انسان در برابر جامعه؛ انسان به‌عنوان موجودی اجتماعی برای فراهم ساختن نظم اجتماعی و جلوگیری از ناهنجاری‌های سیاسی، اقتصادی، حقوقی، خانوادگی و اخلاقی، مسئول است. مسئولیت اجتماعی انسان از منظر آموزه‌های اسلام شامل محورهای زیر می‌شود: مسئولیت‌های هدایتی مانند پنددهی، امر به معروف و نهی از منکر، برخورد قاطع با بدعت‌ها[۱۷] و تربیت نسل دارای هویت دینی؛[۱۸] مسئولیت‌های مالی مانند پرداخت خمس و زکات و هر نوع مالیات متعارف اجتماعی و پرهیز از ایجاد تکانه‌های اقتصادی در جامعه مانند احتکار، کم‌فروشی و گران‌فروشی، ربا، رشوه و اسراف؛[۱۹] مسئولیت‌های فکری؛ مانند مشورت‌دهی[۲۰] و نشر علم[۲۱] و مسئولیت‌های حاکمیتی مانند رویکرد مسئولانه زمام‌دار وکارگزاران به رفتار خویشتن،[۲۲] به مسئولیت خود،[۲۳] به مردم،[۲۴] به بیت المال[۲۵] و به کارمندان.[۲۶]
د) مسئولیت انسان در برابر طبیعت؛ انسان به‌عنوان خلیفة خدا در زمین موظف به آبادانی زمین و استفاده درست از نعمت‌های موجود در طبیعت،[۲۷] اندیشه در مظاهر طبیعت، کسب یقین و شکر نعمت است.[۲۸]
خاستگاه مسئولیت از دیدگاه اسلام
براساس آموزه‌های دینی منشأ پیدایش مسئولیت در مواردی نیروهای باطنی مانند فطرت، وجدان و عقل است، در برخی موارد خداوند و دین و در مواردی قوانین، آداب و سنت‌های حاکم بر جامعه است.[۲۹]
مسئولیتپذیری از دیدگاه روان‌شناسان
روان‌شناسان مسئولیتپذیری را از ویژگی‌های شخصیتی هر فرد معرفی می‌کنند که نقش مهمی در موفقیت‌های انسان دارد. آنها معتقدند مسئولیتپذیری امری موروثی نیست؛ بلکه مفهومی قراردادی، اخلاقی و تربیتی است. هر چند قدرت یادگیری مسئولیتپذیری در مقاطع سنی مختلف، متفاوت است اما انسان در هر مقطع سنی قادر به فرا گرفتن آن است.[۳۰]
مسئولیتپذیری اجتماعی
انسان ناگزیر از حیات اجتماعی است و بسیاری از موهبت‌های موجود در زندگی خود را مدیون جامعه می‌داند. مسئولیتپذیری اجتماعی، نوعی واکنش فردی نسبت به دیگران در موقعیت‌های گوناگون است که نتیجه آن نوعی احساس تعهد و تبعیت از قواعد و معیارهای اجتماعی و درک قواعد گروهی است که در ذهن و رفتار فرد شکل می‌گیرد و اثرات آن در ابعاد فکری، اجتماعی، مذهبی، هنری و اخلاقی افراد قابل مشاهده است.[۳۱]
مسئولیتپذیری در خانواده
خانواده، اولین و مهم‌ترین کانون اجتماعی است که اگر از لحاظ مذهبی، فرهنگی و عاطفی اصلاح شود، جامعه نیز به تبع، اصلاح خواهد شد و این امر در گرو مسئولیت‌پذیر بودن اعضاء خانواده در قبال یکدیگر است. برخی از مسئولیت‌های اعضای خانواده نسبت به یکدیگر عبارت‌اند از:
الف). مسئولیت‌های زن و شوهر نسبت به‌هم؛ مانند تأمین نیازهای روحی و روانی یکدیگر و دوری از هر عاملی که برهم زنندۀ آرامش روحی و روانی خانواده است.[۳۲]
ب). مسئولیت‌های پدر و مادر نسبت به فرزندان؛ مانند محبت، رعایت عدالت، ادب‌آموزی، سوادآموزی، آموزش تعالیم دینی از جمله نماز، قرآن و به طور کلی فراهم کردن بسترهای لازم برای رشد شخصیت فرزندان.[۳۳]
ج). مسئولیت‌های فرزندان نسبت به پدر و مادر؛ مانند نیکی به پدر و مادر،[۳۴] دعا،[۳۵] سپاسگزاری،[۳۶] خضوع و ابراز کوچکی در برابر آنها.[۳۷]
آثار مسئولیتپذیری
برخی از آثار مسئولیتپذیری عبارت‌اند از: 1. افزایش عزت و اعتماد به نفس؛ 2. پذیرش مسئولیت از روی منطق؛ 3. بهبود عملکردها؛ 4. جلب رضایت دیگران؛ 5. جلب اعتماد دیگران؛ 6. فراهم شدن زمینه رشد و پیشرفت در عرصه‌های مختلف زندگی؛ 7. هدفمند شدن فعالیت‌ها؛ 8. انتخاب موقعیت‌های بهتر برای انجام مسئولیت.[۳۸]
مسئولیت‌گریزی
مسئولیت‌گریزی در اصطلاح به‌معنای کوتاهی در انجام وظایفی است که انسان با اختیار بر عهده گرفته است.[۳۹] برخی از عوامل مسئولیت‌گریزی عبارت‌اند از:
1. بی‌ایمانی؛
2. جبرگرایی؛
3. تحریف مسئولیت؛
4. راحت‌طلبی؛
5. عدم نظارت دقیق و ارزشیابی درست؛[۴۰]
6. خودپرستی؛
7. از خود بیگانگی؛
8. تقلید؛
9. شخصیت‌زدگی؛
10. غفلت و دنیازدگی.[۴۱]
پیامدهای فردی و اجتماعی مسئولیت‌گریزی
برخی از آسیب‌های فردی و اجتماعی مسئولیت‌گریزی عبارت‌اند از: 1. ناامیدی؛ 2. بی‌برنامگی؛ 3. عقب‌ماندگی؛ 4. عدم دستیابی به حقوق مسلم خود و ناتوانی در ادای حقوق دیگران؛ 5. سربار شدن؛ 6. نرسیدن به هدف؛ 7. غم و اندوه؛ 8. از دست دادن اعتماد دیگران؛ 9. از دست دادن جایگاه فردی و اجتماعی.[۴۲]
راه‌کارهای افزایش مسئولیتپذیری از دیدگاه روان‌شناسان
روان‌شناسان راه‌کارهایی را جهت افزایش مسئولیتپذیری ارائه داده‌اند که برخی از آنها عبارت‌اند از: 1. توجه به خود و ارتقای مهارت خودآگاهی؛ 2. پذیرش اشتباه‌های خود و تلاش برای جبران آنها؛ 3. داشتن نظم و انضباط کاری؛ 4. مدیریت زمان؛ 5. پرهیز از به تعویق انداختن انجام کارها؛ 6. متعهد بودن به ارزش‌های فردی و اجتماعی؛ 7. تلاش برای ارائه راه‌کارهای مناسب برای انجام مسئولیت‌های سخت به جای نشستن و غصه خوردن؛ 8. شکایت نکردن از شرایط؛ 9. مدیریت احساسات؛ 10. عدم مقایسۀ توانایی‌های خود با دیگران و عدم رقابت‌های نابجا.[۴۳]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ مسئولیت.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ مسئولیت.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص62.
- ↑ «مسئولیتپذیری چیست؟»، وب‌سایت بانا.
- ↑ «مسئولیتپذیری چیست؟ 7 راه‌کار برای افزایش مسئولیتپذیری»، وب‌سایت پارسا.
- ↑ شریف الرضی، نهج‌البلاغه، خطبۀ 406، ص115.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص67.
- ↑ «بیانات رهبری در دیدار با دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ سجادی، «قرآن و بازتاب روابط تربیتی چهار گانه انسان»، 1388ش، ص90-139.
- ↑ سورۀ اسرا، آیه 17.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، 1376ش، ص50.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، 1376ش، ص424.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج11، ص345.
- ↑ سورۀ مجادله، آیه 11.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1403ق،ج11، ص424.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1403ق، ج11، ص399.
- ↑ کلینی، الکافی،1401ق، ج1، ص54.
- ↑ «رهبر معظم انقلاب: رسالت معلمان تربیت نسل دارای هویت ملی و مقاوم و آگاه برای تحقق تمدن نوین اسلامی است»، خبرگزاری فارس.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص80.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص79.
- ↑ کلینی، الکافی،1401ق، ج1، ص41.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، 1403ق، ج11، ص425.
- ↑ مجلسى، بحار الأنوار، 1403 ق، ج32، ص362.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص83.
- ↑ مجلسى، بحار الأنوار، 1403 ق، ج41، ص15.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص84.
- ↑ «رهبر معظم انقلاب: رسالت معلمان تربیت نسل دارای هویت ملی و مقاوم و آگاه برای تحقق تمدن نوین اسلامی است»، خبرگزاری فارس.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص89.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص66.
- ↑ قربانی، «مسئولیتپذیری»، وب‌سایت دانشگاه علم و صنعت.
- ↑ سبحانی‌نژاد و نجفی، «تحلیل ابعاد شناسانۀ مسئولیتپذیری در سبک زندگی اسلامی»، 1393ش، ص161.
- ↑ حرانی، تحف العقول، 1402ق، ص268.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص87.
- ↑ سورۀ انعام، آیه 151.
- ↑ سورۀ ابراهیم، آیه 41.
- ↑ سورۀ لقمان، آیه 14.
- ↑ سورۀ سراء، آیه 23-24.
- ↑ « مسئولیتپذیری چیست؟»، وب‌سایت آیابس.
- ↑ صلیبی، فرهنگ توصیفی روان‌شناسی اجتماعی، 1382ش، ص174.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص101.
- ↑ وطن‌دوست و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، 1387ش، ص68.
- ↑ «چرا باید مسئولیت‌پذیر باشیم؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «مسئولیتپذیری جیست؟ آشنایی با انواع مسئولیتپذیری»، وب‌سایت برآیند.
منابع
- قرآن کریم
- «بیانات رهبری در دیدار با دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ باز نشر: 25 اردیبهشت 1386ش.
- «چرا باید مسئولیت‌پذیر باشیم؟»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: 1 مرداد 1402ش.
- «رهبر معظم انقلاب: رسالت معلمان تربیت نسل دارای هویت ملی، مقاوم و آگاه برای تحقق تمدن نوین اسلامی است»، خبرگزاری فارس، تاریخ بازدید: 23 مرداد 1402ش.
- «مسئولیتپذیری چیست؟ آشنایی با انواع مسئولیتپذیری»، وب‌سایت برآیند، تاریخ درج مطلب: 21 مرداد 1402ش.
- «مسئولیتپذیری چیست؟»، وب‌سایت آیابس، تاریخ به‌روزرسانی: 17 تیر 1402ش.
- «مسئولیتپذیری چیست؟ 7 راه‌کار برای افزایش مسئولیتپذیری»، وب‌سایت پارسا، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش.
- «مسئوولیت‌پذیری چیست؟»، وب‌سایت بانا، تاریخ بازدید: 28 تیر 1402ش.
- حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، قم، اسلامی، چ2، 1402ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ5، 1403ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 28 تیر 1402ش.
- سبحانی‌نژاد، مهدی و نجفی، حسن، «تحلیل ابعاد شناسانۀ مسئولیتپذیری در سبک زندگی اسلامی»، نشریه سراج منیر، سال پنجم، شمارۀ 16، 1393ش.
- سجادی، ابراهیم، «قرآن و بازتاب روابط تربیتی چهار گانه انسان»، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی، شماره 59-60، پاییز و زمستان 1388ش.
- شريف الرضي، محمد بن حسين، نهج البلاغة، ترجمه انصاريان، قم، [بی‌نا]، چ1، 1388ش.
- صلیبی، ژاسنت، فرهنگ توصیفی روان‌شناسی اجتماعی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1382ش.
- عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، تهران، امیرکبیر، 1380ش.
- قربانی، زهره، «مسئولیتپذیری»، وب‌سایت دانشگاه علم وصنعت، تاریخ بازدید: 6 شهریور 1402ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح و تعلیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چ5، 1363ش.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، تحقیق حیسن حسنی بیرجندی، قم، دارالحدیث، 1376ش.
- مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بيروت، [بی‌نا]، چ2، 1403ق.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، آل‌البیت، 1408ق.
- وطن‌دوست، رضا و دیگران، فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1387ش.
علی بیرانوند