قانون تنظیم خانواده و جمعیت: تفاوت میان نسخه‌ها

سیاست تنظیم خانواده و جمعیت، پیش از انقلاب اسلامی ایران از 1346ش تا 1357ش از سوی رژیم پهلوی دنبال ‌شد؛<ref>صادقی، «تنظیم خانواده»، ۱۳۸۳ش، ص160.</ref> در دهه ۱۳۳۵–۱۳۴۵ش نرخ رشد جمعیت ۱/۳ بود که پس از اجرای برنامه تنظیم خانواده به ۷۱/۲ کاهش یافت.<ref>رهبری، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، ۱۳۸۵ش، ص22.</ref> بسیاری از متفکران مسلمان،<ref>محمودی، «تحولات جمعیتی، چالش‌های پیش رو و لزوم تجدید نظر در سیاست‌های جمعیتی ایران»، ۱۳۸۹ش، ص46.</ref> ازجمله مرتضی مطهری<ref>رهبری، اسلام و سامان‌دهی جمعیت، 1385ش، ۲۵–۳۳.</ref> با تنظیم خانواده در آن زمان مخالفت کرده و آن را برنامۀ استعماری دانستند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، سیاست افزایش جمعیت به‌صورت عملی اجرا شد و نرخ رشد جمعیت در دهۀ اول انقلاب به ۹/۳ افزایش یافت.<ref>محمودی، «تحولات جمعیتی، چالش‌های پیش رو و لزوم تجدید نظر در سیاست‌های جمعیتی ایران»،  ۱۳۸۹ش، ص46.</ref>در دهۀ دوم بعد از انقلاب که مقارن با برنامۀ پنج‌سالۀ اول و دوم توسعۀ اجتماعی و اقتصادی کشور (1368-1377ش) بود، کنترل جمعیت از اولویت ویژه‌ای برخوردار شد. حمایت مسئولان وقت و علمای دین، به برنامه‌های تنظیم خانواده دولت مشروعیت بخشید و زمینه‌ساز انجام فعالیت‌های تبلیغی و ترویجی مانند ایجاد کارگاه‌هایی برای زوج‌های جوان، آموزش از طریق رسانه‌ها و آموزش در دبیرستان‌ها شد. در 1369ش «شوراى تحدید موالید» با تصویب دولت شکل گرفت و در 1370ش «اداره کل جمعیت و تنظیم خانواده» پدید آمد. در مرحلۀ بعد، قانون تنظیم خانواده و جمعیت در ۱۳۷۲ش توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در همان سال به تأیید شوراى نگهبان رسید.<ref>رهبری، «اسلام و جمعیت»، 1381ش، ص14-15؛ [[C:\Users\najafi\Downloads\4641394h01287.pdf|گلپایگانی، «بررسی عوامل موثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، 27 آبان 1394ش.]]</ref>

قانون تنظیم خانواده و جمعیت، از اقداماتی بود که اثر چشمگیری بر روند کاهش باروری داشته و این حرکت نزولی تاکنون نیز ادامه دارد. میزان باروری در صورت تثبیت بر رقم ۱.۵ فرزند، جمعیت را طی ۶۵ سال و در صورت تثبیت بر رقم ۱.۱ فرزند، جمعیت را طی 32 سال به حدود نصف کاهش خواهد داد. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، نخستین مقام رسمی کشور است که نسبت به روند کاهشی باروری و عواقب آن هشدارهای متعددی داده و بر ضرورت و اهمیت تغییر قانون تنظیم خانواده و جمعیت تأکید کرده است. به نظر وی جمعیت، مهم‌ترین رکن زیرساختی جامعه است<ref>[https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=56393 «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران.]</ref> و ایران با لحاظ تمام شرایط و امکانات می‌تواند ظرفیت 150 میلیون جمعیت را داشته باشد.<ref>عظيم‌زادۀ اردبيلي و جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص136.</ref> امام خميني، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به وسعت جغرافیایی ایران، این کشور را مستعد جمعیتی بسیار بیش از جمعیت کنونی آن دانسته است.<ref>امام خمینی، صحيفه نور، 1371ش، ج7، ص393؛ عظيم‌زادۀ اردبيلي و جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص136.</ref>

قانون تنظیم خانواده و جمعیت با چهار ماده و دو تبصره به کاهش نرخ باروری و رشد جمعیت ایران پرداخته است. مادۀ اول این قانون کلیه امتیازاتی که در قوانین سال‌های پیش بر اساس تعداد فرزندان یا عائله در مورد فرزندان چهارم و بعد پیش‌بینی و وضع شده بود را لغو کرد و محدودیت‌هایی برای کثرت اولاد در نظر گرفت. مادۀ دوم آموزش و پرورش را موظف کرد که مطالب آموزشی مربوط به جمعیت و تأمین سلامتی مادران و کودکان را در متون درسی خود به‌نحوی مؤثر بگنجاند؛ وزارت فرهنگ و آموزش عالی و وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی موظف شد که یک واحد درسی به نام جمعیت و تنظیم خانواده در کلیه رشته‌های آموزشی تدوین کند و به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وظیفه داد که زمینه‌های جلب مشارکت فعال و مؤثر روزنامه‌نگاران، فیلم‌سازان و سایر هنرمندانی را که به‌نحوی با آن وزارتخانه ارتباط دارند به‌منظور ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی از برنامه‌های جمعیت و تنظیم خانواده فراهم کند. بر اساس مادۀ سوم قانون، سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران مأمور شد که جهت ارتقای سطح آگاهی‌های عمومی در تأمین سلامت کودکان و مادران و جمعیت، برنامه‌های آموزشی رادیویی و تلویزیونی به‌طور مستقیم و غیرمستقیم تهیه و پخش کند.<ref>[https://rc.majlis.ir/fa/law/show/92239 «قانون تنظیم خانواده و جمعیت»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.] </ref>

پژوهشگران معتقدند که پروژه جهاني كنترل جمعيت و پيشگيری از به دنياآمدن نسل‌های آينده، با نگراني قدرت‌ها و کشورهای سرمایه‌داری آغاز شد. اين قدرت‌های بزرگ جهاني با همراه كردن انديشه‌های اومانيستي و به حاشيه‌راندن تفکر ديني و ارزش‌های انساني در اين امر، زمينه پذيرش ملت‌ها و دولت‌ها را برای كاهش جمعيت در جهان و نابودی نسل‌های انساني فراهم کردند. نتيجۀ اين هجمۀ عظيم كه از 1966م ميان سرخپوستان بومي آمريکا آغاز شد، تغييرات شگرف جمعيتي در جهان به‌خصوص كشورهای در حال توسعه و كشورهای اسلامی بود.<ref>شورای عالي انقالب فرهنگي، جنگ جمعيتي (ستيز صهيونيسم عليه ملتها)، 1392ش، ص2. </ref> پیامد اين سياست‌ها در كشورهای اسلامی عبارت بود از: کاهش جمعیت مسلمانان، کاهش اقتدار سیاسی و تغییر در ترکیب‌های دینی، بحران اقتصادی و تغییر موقعیت و نقش زن در جامعه و ایجاد بحران فرهنگی و اجتماعی.<ref>عظيم‌زادۀ اردبيلي و جلالی، «آسیب‌شناسی سیاست کنترل موالید و قانون تنظیم خانواده»، 1397ش، ص131-136.</ref> بحث‌های جهانی دربارۀ جمعیت و رابطۀ آن با توسعه، فضای سیاسی، فرهنگی و علمی ایران را نیز تحت تأثیر قرار داده بود. در پی سرشماری ۱۳۶۵ش، بحث‌هایی در خصوص آثار منفی افزایش رشد جمعیت و تأثیر منفی آن بر روند توسعه آغاز شد و بر اساس دیدگاه غالب، جمعیت عامل بازدارندۀ توسعۀ انسانی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی تلقی می‌شد. به‌همین دلیل در ۱۳۶۸ش با تصویب برنامۀ اول توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، سیاست تنظیم خانواده به‌صورت رسمی وارد سیاست‌های کشور شد و کاهش باروری عمومی زنان تا حد ۴ نوزاد و نرخ رشد طبیعی ۲.۳ درصد تا سال ۱۳۹۰ش مهم‌ترین هدف سیاست تحدید موالید کشور قرار گرفت. در ۱۳۷۰ش و در شرایطی که نرخ باروری ایران با کاهش مواجه شده و به حدود ۳.۲ فرزند رسیده بود، لایحۀ کنترل جمعیت تنظیم خانواده از طرف دولت تهیه شد و به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=56393 «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تحدید تا تشویق»، وب‌سایت دیگران.] </ref>

4. در تمام مراکز و سازمان‌ها، پوسترهایی در تبلیغ کاهش فرزندآوری مشاهده می‌شد و حذف کلیه سیاست‌های تشویقی 3 اولاد به بالا به‌عنوان اساس فعالیت‌های اجرایی مدنظر قرار گرفت. <ref>[[C:\Users\najafi\Downloads\4641394h01287.pdf|گلپایگانی، «بررسی عوامل موثر بر تغییر نگرش خانواده‌های ایرانی در خصوص کم فرزندآوری با نگاه به سیاست‌های جمعیتی»، 27 آبان 1394ش.]]</ref>

5. وام 150 میلیون دلاری صندوق جمعیت سازمان ملل متحد برای تنظیم خانواده در ایران اختصاص یافت و ایران به‌عنوان مرکزی برای آموزش کنترل جمعیت کشورهای آسیای میانه انتخاب شد. همچنین کمک 1.8 میلیون دلاری به ایران در محورهای برنامه پنج ساله یونیسف قرار گرفت.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/93633/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%DA%A9%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%84-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref>

6. توفیق جمهوری اسلامی ایران در تدوین و اجرای برنامه‌های جمعیتی که مورد تأیید و حمایت نهادهای ذیربط سازمان ملل به‌ویژه صندوق جمعیت بود، باعث شد که در 13 فروردین 1378ش جایزۀ جمعیت به ایران تعلق بگیرد. اعطای این جایزه به سید علی‌رضا مرندی، که از جانب دولت جمهوری اسلامی ایران به کمیتۀ جایزه جمعیت معرفی شده بود، به‌دلیل تلاش ویژۀ وی طی بیش از یک دهه در زمینۀ تدوین، پیشبرد و اجرای سیاست‌های تنظیم خانواده و جمعیت در کشور و تأثیر مثبت سیاست‌های اتخاذشده بر کاهش جدی نرخ رشد سالانۀ جمعیت در ایران صورت گرفت.<ref>[https://www.irna.ir/news/5666285/%D8%AF%DA%A9%D8%AA%D8%B1-%D9%85%D8%B1%D9%86%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87-%D8%AC%D8%A7%DB%8C%D8%B2%D9%87-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%D9%85%D8%A7%D9%86-%D9%85%D9%84%D9%84-%D8%B4%D8%AF «دکتر مرندی برنده جایزه جمعیت سازمان ملل شد»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>

انجمن تنظیم خانوادۀ جمهوری اسلامی ایران در 1373ش تأسیس و عضو فدراسیون بین‌ المللی تنظیم خانواده (IPPF) شد. فعالیت‌های این انجمن بسیار تأثیر گذار در روند نزولی جمعیت بود. اجازۀ استفاده از کلیه وسایل پیشگیری از حاملگی، فراهم‌بودن پشتیبانی اجتماعی برای اجرای برنامه، احساس مسئولیت جدی دولت برای کاهش رشد جمعیت، امکان استفاده از وسایل ارتباط جمعی، تعهد مالی دولت برای رایگان‌بودن وسایل پیشگیری از حاملگی و تولید پاره‌ای وسایل پیشگیری از حاملگی مثل کاندوم و آی یو دی در داخل کشور، از جمله فعالیت این انجمن بوده است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/93633/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%DA%A9%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%84-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref>

در راستای اجرای سیاست‌های کنترل جمعیت که حدود 20 سال به‌صورت منسجم و سازمان‌یافته به اجرا درآمد و تمام توان و امکانات ارکان مختلف نظام در راستای عملی‌شدن سیاست کاهش جمعیت به کار گرفته شد به‌گونه‌ای که شعار «فرزند کمتر زندگی بهتر» در تمام ابعاد زندگی و باور‌ خانواده‌های ایرانی رسوخ کرد. آمارهای سازمان ثبت احوال کشور نشان می‌دهد که سن ازدواج برای مردان و زنان نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته و به میانگین 27.2 سال برای مردان و حدود 23 سال برای زنان رسیده که این آمارها زنگ خطری برای افزایش تجرد قطعی در جامعه است.<ref>[https://www.khabaronline.ir/news/320469/%D9%BE%DB%8C%D8%B1%DB%8C-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D8%B4%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%AC%D8%AF%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D9%81%D8%AA%D9%87-%D8%B4%D9%88%D8%AF «پیری جمعیت، هشداری که باید جدی گرفته شود»، خبر آنلاین.] </ref>

بررسی‌هایی که یک دهه پس از تصویب این قانون انجام شد، نشان داد که در 23 استان کشور میزان استفاده از روش‌های جلوگیری از بارداری به 70% رسیده است.<ref>[https://hawzah.net/fa/Article/View/93633/%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%DA%86%D9%87-%DA%A9%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%84-%D8%AC%D9%85%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86 «تاریخچه کنترل جمعیت در ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.]</ref>

مطالعه روندهای نرخ جمیعت ایران در سرشماری‌های دو دهه اخیر به‌ویژه سرشماری 1390ش نشان می‌دهد که میزان باروری کل در کشور به کمتر از 1/2 فرزند به ازای هر زن در حد جایگزینی کاهش یافته است.<ref>ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشه فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص59.</ref>

به دنبال نهادینه‌شدن شعار فرزند کمتر زندگی بهتر، تک‌فرزندی به‌شکل فزاینده‌ای در جامعۀ ایران محبوبیت پیدا کرد. به‌ گونه‌ای که امروزه برخی از خانواده‌های ایرانی معتقدند که فرزندآوری رفاه و آسایش و زندگی را به خطر می‌اندازد.<ref>ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشه فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص51.</ref>

1. بر اساس مطالعات جامعه‌شناختی و دیدگاه تخصصی جمعیت‌شناسان، صورت تداوم روند فعلی فرزندآوری رشد جمعیت ایران اسلامی در 25 سال آینده به صفر خواهد رسید و در آیندۀ نزدیک ایران به دوران سالمندی عمومی و بحران پیری نزدیک خواهد شد و در پی آن، کاهش حجم و رشد جمعیت ملی، کاهش باوری و قدرت تجدید نسل، کاهش جمعیت در سن کار و افزایش مهاجران خارجی، ایران را فرسوده خواهد کرد.<ref>ملکوتی‌نیا و نیکویی روزبهانی، «بررسی و نقد اندیشه فرزند کمتر، زندگی بهتر در جامعه معاصر ایران با رویکرد اسلامی»، 1397ش، ص59.</ref>

2. آیت‌الله خامنه‌ای معتقد است که اجرای سیاست کنترل جمعیت کار صحیح اما ادامۀ آن از اواسط دهۀ هفتاد اشتباه بود و مسئولان کشور و از جمله رهبری در این اشتباه سهیم هستند و باید از خداوند طلب عفو کنند.[24] وی نسبت به روند کاهشی باروری و عواقب آن هشدارهای متعددی را از اواخر دهۀ هشتاد و ابتدای دهه نود به مسئولان و جامعه گوشزد کرد. به دنبال هشدارهای او،  مسیر سیاست‌های جمعیتی از «تحدید موالید» به «حمایت از فرزندآوری» تغییر کرد. <ref>[https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=21137 «تحدید نسل»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای.]</ref>

از دهۀ 80  به‌مرور زمان، بحث‌هایی در خصوص ضرورت تغییر سیاست تحدید موالید شروع شد، اما عکس‌العمل‌های قانونی و اجرایی انجام نشد. هیأت وزیران در 17 مهر ۱۳۹۰ش لایحه «اصلاح قوانین تنظیم جمعیت و خانواده» را به مجلس ارائه کرد. در این لایحه پیشنهاد شده بود قانون «تنظیم خانواده و جمعیت» مصوب سال ۱۳۷۲ش و همچنین کلیه محدودیت‌ها و محرومیت‌هایی که در قوانین مختلف بر اساس تعداد فرزند ایجاد شده، حذف شود اما در عمل تنها محدودیت‌های اعمال شده در خصوص تعداد فرزندان حذف شد و کلیت قانون تنظیم خانواده ملغی نشد. شورای عالی انقلاب فرهنگی در ۱۳۹۱ش «مصوبه راهبردها و اقدامات ملی مربوط به جلوگیری از کاهش نرخ باروری و ارتقای آن متناسب با آموزه‌های اسلامی و اقتضائات راهبردی کشور» در حوزه سیاست‌های جمعیتی را تصویب کرد. این اقدام زمینۀ لغو کامل قانون تنظیم خانواده را فراهم کرد و به دنبال آن قانون حمایت از خانواده و فرزندآوری پس از مدت طولانی و بحث‌های فراوان در ۱۴۰۰ش به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/others-note?id=56392 «چرا مساله جمعیت از نظر رهبر انقلاب اهمیت راهبردی دارد؟»، وب‌سایت دیگران.]</ref>