علم (نشان): تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «'''<big>علم (نشان)؛</big>''' نمادی شبیه پرچم در ایام عزاداری محرم. عَلَم وسیله‌ای نمادین شبیه پرچم است که در ایام سوگواری محرم توسط فردی که به او علمدار می‌گویند حمل می‌شود. رسم بر این است که علم در جلوی دستۀ عزاداری به نمایش در می‌آید و در کوچه‌ها و...» ایجاد کرد) |
(←منابع) |
||
| خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* «آیین علم‌بندی در مراغه به تبعیت از خیمه‌بندی کربلا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش. | *«آیین علم‌بندی در مراغه به تبعیت از خیمه‌بندی کربلا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش. | ||
* «آیین سنتی علم‌بندی در یزد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ شهریور1397ش. | *«آیین سنتی علم‌بندی در یزد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ شهریور1397ش. | ||
* «استفاده از علم»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش. | *«استفاده از علم»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش. | ||
* باقی، عمادالدین، «علم و علم‌گردانی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 29 فروردین 1402ش. | *باقی، عمادالدین، «علم و علم‌گردانی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 29 فروردین 1402ش. | ||
* «حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 29 فروردین1402ش. | *«حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 29 فروردین1402ش. | ||
* حسام مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش. | *حسام مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش. | ||
* «حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1396. | *«حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1396. | ||
* دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 فروردین 1402ش. | *دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 فروردین 1402ش. | ||
* رحمانی، جبار، انسان‌شناسی مناسک عزاداری محرم: تغییرات مناسک عزاداری محرم، تهران، تیسا، 1393ش. | *رحمانی، جبار، انسان‌شناسی مناسک عزاداری محرم: تغییرات مناسک عزاداری محرم، تهران، تیسا، 1393ش. | ||
* رحمانی، جبار، هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران، اصفهان، آرما، 1397ش. | *رحمانی، جبار، هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران، اصفهان، آرما، 1397ش. | ||
* رمضان‌ماهی، سمیه، «نمادشناسی عَلَم در عاشورای حسینی»، وب‌سایت موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1395ش. | *رمضان‌ماهی، سمیه، «نمادشناسی عَلَم در عاشورای حسینی»، وب‌سایت موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1395ش. | ||
* «علم عزاداری»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1387ش. | *«علم عزاداری»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1387ش. | ||
* «علم‌کشی در مراسم عزاداری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1398ش. | *«علم‌کشی در مراسم عزاداری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1398ش. | ||
* کریمی، فاطمه، «قدیمی‌ترین عَلم عزاداری ایران رونمایی می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1401ش. | *کریمی، فاطمه، «قدیمی‌ترین عَلم عزاداری ایران رونمایی می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1401ش. | ||
* محمدپور، احمد و شاهی‌زاده، رامین، «مطالعۀ مردم شناختی مراسم عاشورا در شهر اردبیل»، مجلۀ مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ 5، شمارۀ 3، 1390ش. | *محمدپور، احمد و شاهی‌زاده، رامین، «مطالعۀ مردم شناختی مراسم عاشورا در شهر اردبیل»، مجلۀ مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ 5، شمارۀ 3، 1390ش. | ||
* مشهدی نوش‌آبادی، محمد، تصوف ایرانی و عزاداری عاشورا: نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیانگذاری آیین‌های محرم، اصفهان، آرما، 1399ش. | *مشهدی نوش‌آبادی، محمد، تصوف ایرانی و عزاداری عاشورا: نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیانگذاری آیین‌های محرم، اصفهان، آرما، 1399ش. | ||
* مقصودي، مجتبي و علي‌پور، جعفر، «بررسي نمادها و آيين‌هاي مشروعيت‌بخش در برنامه‌هاي صدا و سيما با تأكيد بر مناسك مذهبي»، فصلنامۀ علوم سياسي و روابط بين‌الملل، دورۀ4، شمارۀ 14، 1390ش. | *مقصودي، مجتبي و علي‌پور، جعفر، «بررسي نمادها و آيين‌هاي مشروعيت‌بخش در برنامه‌هاي صدا و سيما با تأكيد بر مناسك مذهبي»، فصلنامۀ علوم سياسي و روابط بين‌الملل، دورۀ4، شمارۀ 14، 1390ش. | ||
* منفرد، افسانه، توغ (تغ/ تق/ توق/ طوغ/ طوق)، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 29 فروردین1402ش. | *منفرد، افسانه، توغ (تغ/ تق/ توق/ طوغ/ طوق)، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 29 فروردین1402ش. | ||
* «نظر رهبر انقلاب دربارۀ علامت‌های عزاداری و پخش صدای مداحی در ساعات استراحت مردم»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آذر 1389ش. | *«نظر رهبر انقلاب دربارۀ علامت‌های عزاداری و پخش صدای مداحی در ساعات استراحت مردم»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آذر 1389ش. | ||
[[رده: | [[رده:ویکی‌زندگی]] | ||
[[رده:آیین سوگ]] | |||
[[رده:خرده‌فرهنگ]] | |||
[[رده:آموزه‌های دینی]] | |||
[[رده:مناسک دینی]] | |||
[[رده:مناسبت‌های دینی]] | |||
نسخهٔ ۲۱ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۵۴
علم (نشان)؛ نمادی شبیه پرچم در ایام عزاداری محرم.
عَلَم وسیله‌ای نمادین شبیه پرچم است که در ایام سوگواری محرم توسط فردی که به او علمدار می‌گویند حمل می‌شود. رسم بر این است که علم در جلوی دستۀ عزاداری به نمایش در می‌آید و در کوچه‌ها و خیابان‌ها گردانده می‌شود و دسته سوگواران به دنبال آن حرکت می‌کند.
مفهوم‌شناسی
علم در لغت به‌معنی نشان، درفش، بیرق و پرچم آمده است.[۱] عَلَم در اصطلاح، تیرک چوبی بلندی است که در ایام عزاداری استفاده می‌شود و سرِ آن را با پارچه‌های رنگی تزیین می‌کنند.[۲] علم را گاهی با پارچۀ سیاه نیز می‌پوشانند و یا بر سر آن پنجه‌ای از فلز قرار می‌دهند.[۳]
علم در گویش‌های مختلف
عَلَم، در خرده‌فرهنگ‌های مختلف، نام‌های خاص خود را دارد. برای مثال در گیلان و غرب مازندران، عَلَم[۴]، در آذربایجان، بیرق و در قم، توق گفته می‌شود.[۵] در ماسوله، علم‌بندی را «طوق‌بندی» می‌گویند.[۶]
تاریخچه
از دوران قدیم بسیاری از ملل، علم را به‌عنوان نشان و علامت به‌کار می‌برده‌اند.[۷] درگذشته، هنگام لشکرکشی، علم‌ها را برافراشته و در صف مقدم لشکر به‌حرکت در می‌آوردند. همچنین در جنگ‌ها، هنگامی که علمدار یک لشکر کشته می‌شد بلافاصله علمدار دیگری آن را برمی‌افراشت تا پایداری سپاه را نشان دهد.[۸] پژوهشگران با اختلاف، پیشینۀ بهره‌گیری از علم در ایام محرم را به دورۀ آققویونلوها، دورۀ صفویه و نیز دورۀ زندیه بازگردنده‌اند.[۹] برخی استفاده از علم در آیین عزاداری محرم را به دوران آل‌بویه باز می‌گردانند و رواج علم‌کشی را به دوران صفویه نسبت می‌دهند.[۱۰] از زمان صفویه با پیدایش سلاح‌های گرم و آتشین، آرایش میدان جنگ تغییر کرد و کارکرد نظامی علم از بین رفت. از سوی دیگر با رسمیت یافتن مذهب تشیع، مراسم آیینی عاشورا میان ایرانیان گسترش یافت و برای افزایش شوکت و عظمت دسته‌های عزاداری، از علم‌ها استفاده شد.[۱۱] اولین گزارش مستند تاریخی، مربوط به اوایل دورۀ صفوی است که در آن به دسته‌های بزرگ عزاداری در محلات اصفهان اشاره شده که در دهم محرم، به‌راه می‌افتادند و علم را با خود حمل می‌کردند.[۱۲] همچنین قدیمی‌ترین عَلمی که در موزۀ کاخ گلستان نگهداری می‌شود مربوط به دورۀ صفویه است.[۱۳] علم‌های فلزی به مرور زمان از نظر تعداد اجزا و نمادهای به کار رفته در آن توسعۀ بیشتری یافت. از نظر بعضی محققان، علامت که به شکل صلیب بوده و عناصر دیگری به صورت متقارن در دو طرف تیغۀ اصلی قرار دارد، شکل تکامل‌یافتۀ علم‌های فلزی است.[۱۴]
آیین علم‌کشی در عزاداری محرم
برافراشتن و حمل علم در ایام عزاداری محرم همراه با آداب و رسوم خاصی است که به آن «علم‌گردانی» یا «علم‌کِشی» یا «علم‌برداری» می‌گویند. این مراسم در مکان‌هایی مانند مساجد، امامزاده‌ها و تکایا برگزار می‌شود و در آن علم را، در حالی که سرِ آن با پارچه‌های زینتی آراسته شده، برافراشته می‌کنند.[۱۵] از آنجا که علم‌ها سنگین هستند برای بلندکردن و برافراشتن آن نیاز به افراد علم‌کش است که به آنها توقچی و بیرقدار هم می‌گویند.[۱۶] آیین علم‌کِشی، بسته به حوزۀ فرهنگی و اجتماعی هر منطقه، شکل و شیوۀ خاص خود را دارد.[۱۷] برای نمونه در شهر اردبيل، با آغاز ماه محرم، پيش از همه، پرچم يا بيرق محله از مسجد بيرون برده مي‌شود و به دنبال آن عزاداران، به‌طرف مقصد مورد نظر حركت مي‌كنند.[۱۸] آیین علم‌بندی در مراغه، هرسال سومِ ماه محرم در محله‌های آن، با حضور گستردۀ مردم انجام می‌شود که همراه با نوحه‌سرایی، قربانی و بستن پارچه‌های نذریِ مردم بر بدنۀ علم است.[۱۹] آیین علم‌بندی در روستای طزرجان در استان یزد، در روز تاسوعا و عاشورا انجام می‌شود و مردم در این مراسم، علم را که چوب بلندی است با بستن پارچه‌های رنگی، تزیین و سپس به حسینیه منتقل می‌کنند.[۲۰] در روستای چارک از توابع دشتی، علم‌گردان، علم را داخل خانه‌ها برده و در آنجا به سینه‌زنی می‌پردازند.[۲۱] از آنجایی که بلندکرن علم در مراسم علم‌گردانی، مایۀ افتخارِ علم‌کِش است، بر سر حملِ علم، رقابت وجود دارد. بعضی نیز به‌خاطر نذری که داشته‌اند علم‌کشی می‌کنند.[۲۲]
انوع علم
علم از نظر جنس بدنه به دو صورت چوبی و فلزی ساخته می‌شود.[۲۳] بعضی پارچۀ سبزِ بسته شده بر علم را به حضرت عباس و پارچۀ سیاه را به امام حسین نسبت داده‌اند. از نظر بلندی نیز، علمِ حضرت عباس بلندترین و علمِ علی‌اصغر را کوتاه‌ترین علم، قرار می‌دهند.[۲۴]
کارکرد
علم، نماد اظهار علاقه به اهل‌بيت و اظهار خشم به دشمنان آنها بوده[۲۵] و تجسمي از انگاره‌هـا و عواطـف مذهبی است.[۲۶] علم با تداعی انگاره‌های ديني[۲۷]، عاملي براي به‌خاطر سـپردن وقـايع و لحظات بزرگ است.[۲۸] افراد با جمع شدن زیر یک علم، هويت جمعي و تشخص اجتماعي مي‌يابند[۲۹] و سبب وحدت رفتارها درون مناسك جمعي مي‌شوند.[۳۰]
نظر فقها دربارۀ استفاده از علم
به اعتقاد علمای دین استفاده از علم در عزاداری جایز است.[۳۱] همچنین بعضی فقیهان، پرچمِ علم را به‌خاطر تعلق به عزاداری امام حسین، محترم دانسته[۳۲] و بعضی دیگر استفاده از عَلَم در مراسم عزاداري امام حسين را، تعظيم شعائر دانسته‌اند.[۳۳] به عقیدۀ برخی مراجع دینی، باید از علامت‌هایی که مجسمۀ حیوانات و دیگر اشیا بر روى آنها نصب‌شده، اجتناب کرد.[۳۴] گاهی برای چشم و هم‌چشمی به تعداد تیغه‌های علم افزوده می‌شود که بعضی عالمان دین آن را کاری نادرست در عزاداری امام حسین می‌دانند.[۳۵]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ علم.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵۴.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ علم.
- ↑ منفرد، «توغ (تغ / تق / توق / طوغ / طوق)»، وب‌سايت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ «علم عزاداری»، وب‌سايت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ باقی، «علم و علم‌گردانی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ بیرق.
- ↑ باقی، «علم و علم‌گردانی»، وب‌سايت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ رحمانی، هیئت‌های عزاداری در جامعۀ ایران، 1397ش، ص178.
- ↑ «علم عزاداری»، وب‌سايت پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ مشهدی نوش‌آبادی، تصوف ایرانی و عزاداری عاشورا: نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیانگذاری آیین‌های محرم، 1399ش، ص271.
- ↑ باقی، «علم و علم‌گردانی»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ کریمی، «قدیمی‌ترین عَلم عزاداری ایران رونمایی می‌شود»، خبرگزاری مهر.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵۴.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵6.
- ↑ «علم عزاداری»، پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ رحمانی، تغییرات مناسک عزاداری محرم، 1393ش، ص215.
- ↑ محمدپور و شاهی‌زاده، «مطالعة مردم شناختی مراسم عاشورا در شهر اردبیل»1390ش، ص134.
- ↑ «آیین علم‌بندی در مراغه به تبعیت از خیمه‌بندی کربلا» خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «آیین سنتی علم‌بندی در یزد»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ باقی، «علم و علم‌گردانی»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵7.
- ↑ حسام مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵۴.
- ↑ باقی، «علم و علم‌گردانی»، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ محمدپور و شاهی‌زاده، «مطالعة مردم شناختی مراسم عاشورا در شهر اردبیل»، 1390ش، ص138.
- ↑ مقصودی و علي‌پور، «بررسی نمادها و آیین‌های مشروعیت‌بخش در برنامه‌های صدا و سیما با تاکید بر مناسک مذهبی»، 1390ش، ص87.
- ↑ محمدپور و شاهی‌زاده، «مطالعة مردم‌شناختی مراسم عاشورا در شهر اردبیل»، 1390ش، ص142.
- ↑ مقصودی و علي‌پور، «بررسی نمادها و آیین‌های مشروعیت‌بخش در برنامه‌های صدا و سیما با تاکید بر مناسک مذهبی، 1390ش، ص87.
- ↑ محمدپور و شاهی‌زاده، «مطالعة مردم‌شناختی مراسم عاشورا در شهر اردبیل»، 1390ش، ص142.
- ↑ مقصودی و علي‌پور، «بررسی نمادها و آیین‌های مشروعیت‌بخش در برنامه‌های صدا و سیما با تاکید بر مناسک مذهبی»، 1390ش، ص87.
- ↑ «حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «حاجت خواستن از علم »، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ استفتاء از آیت‌الله صافی گلپایگانی، «حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ «استفاده از مجسمه حیوانات بر روی علامت»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ «نظر رهبر انقلاب درباره علامت‌های عزاداری و پخش صدای مداحی در ساعات استراحت مردم»، خبرآنلاین.
منابع
- «آیین علم‌بندی در مراغه به تبعیت از خیمه‌بندی کربلا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش.
- «آیین سنتی علم‌بندی در یزد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ شهریور1397ش.
- «استفاده از علم»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش.
- باقی، عمادالدین، «علم و علم‌گردانی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 29 فروردین 1402ش.
- «حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 29 فروردین1402ش.
- حسام مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- «حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1396.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 فروردین 1402ش.
- رحمانی، جبار، انسان‌شناسی مناسک عزاداری محرم: تغییرات مناسک عزاداری محرم، تهران، تیسا، 1393ش.
- رحمانی، جبار، هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران، اصفهان، آرما، 1397ش.
- رمضان‌ماهی، سمیه، «نمادشناسی عَلَم در عاشورای حسینی»، وب‌سایت موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1395ش.
- «علم عزاداری»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1387ش.
- «علم‌کشی در مراسم عزاداری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1398ش.
- کریمی، فاطمه، «قدیمی‌ترین عَلم عزاداری ایران رونمایی می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1401ش.
- محمدپور، احمد و شاهی‌زاده، رامین، «مطالعۀ مردم شناختی مراسم عاشورا در شهر اردبیل»، مجلۀ مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ 5، شمارۀ 3، 1390ش.
- مشهدی نوش‌آبادی، محمد، تصوف ایرانی و عزاداری عاشورا: نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیانگذاری آیین‌های محرم، اصفهان، آرما، 1399ش.
- مقصودي، مجتبي و علي‌پور، جعفر، «بررسي نمادها و آيين‌هاي مشروعيت‌بخش در برنامه‌هاي صدا و سيما با تأكيد بر مناسك مذهبي»، فصلنامۀ علوم سياسي و روابط بين‌الملل، دورۀ4، شمارۀ 14، 1390ش.
- منفرد، افسانه، توغ (تغ/ تق/ توق/ طوغ/ طوق)، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 29 فروردین1402ش.
- «نظر رهبر انقلاب دربارۀ علامت‌های عزاداری و پخش صدای مداحی در ساعات استراحت مردم»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آذر 1389ش.