علم (نشان)

علم (نشان)؛ نمادی شبیه پرچم در ایام عزاداری محرم.

عَلَم وسیله‌ای نمادین شبیه پرچم است که در ایام سوگواری محرم توسط فردی که به او علمدار می‌گویند حمل می‌شود. رسم بر این است که علم در جلوی دستۀ عزاداری به نمایش در می‌آید و در کوچه‌ها و خیابان‌ها گردانده می‌شود و دسته سوگواران به دنبال آن حرکت می‌کند.

مفهوم‌شناسی

علم در لغت به‌معنی نشان، درفش، بیرق و پرچم آمده است. عَلَم در اصطلاح، تیرک چوبی بلندی است که در ایام عزاداری استفاده می‌شود و سرِ آن را با پارچه‌های رنگی تزیین می‌کنند. علم را گاهی با پارچۀ سیاه نیز می‌پوشانند و یا بر سر آن پنجه‌ای از فلز قرار می‌دهند.

علم در گویش‌های مختلف

عَلَم، در خرده‌فرهنگ‌های مختلف، نام‌های خاص خود را دارد. برای مثال در گیلان‌ و غرب‌ مازندران‌، عَلَم‌، در آذربایجان، بیرق و در قم، توق گفته می‌شود. در ماسوله، علم‌بندی را «طوق‌بندی» می‌گویند.

تاریخچه

از دوران قدیم بسیاری از ملل، علم را به‌عنوان نشان و علامت به‌کار می‌برده‌اند. درگذشته، هنگام لشکرکشی، علم‌ها را برافراشته و در صف مقدم لشکر به‌حرکت در می‌آوردند. همچنین در جنگ‌ها، هنگامی که علمدار یک لشکر کشته می‌شد بلافاصله علمدار دیگری آن را برمی‌افراشت تا پایداری سپاه را نشان دهد.

پژوهشگران با اختلاف، پیشینۀ بهره‌گیری از علم در ایام محرم را به دورۀ آق‌‎قویونلوها، دورۀ صفویه و نیز دورۀ زندیه بازگردنده‌اند. برخی استفاده از علم در آیین عزاداری محرم را به دوران آل‌بویه باز می‌گردانند و رواج علم‌کشی را به دوران صفویه نسبت می‌دهند. از زمان صفویه با پیدایش سلاح‌های گرم و آتشین، آرایش میدان جنگ تغییر کرد و کارکرد نظامی علم از بین رفت. از سوی دیگر با رسمیت یافتن مذهب تشیع، مراسم آیینی عاشورا میان ایرانیان گسترش یافت و برای افزایش شوکت و عظمت دسته‌های عزاداری، از علم‌ها استفاده شد.

اولین گزارش مستند تاریخی، مربوط‌ به اوایل دورۀ صفوی است که در آن به دسته‌های بزرگ عزاداری در محلات اصفهان اشاره شده که در دهم محرم، به‌راه می‌افتادند و علم را با خود حمل می‌کردند. همچنین قدیمی‌ترین عَلمی که در موزۀ کاخ گلستان نگهداری می‌شود مربوط به دورۀ صفویه است.

علم‌های فلزی به‌ مرور زمان از نظر تعداد اجزا و نمادهای به کار رفته در آن توسعۀ بیشتری یافت. از نظر بعضی محققان، علامت که به شکل صلیب بوده و عناصر دیگری به صورت متقارن در دو طرف تیغۀ اصلی قرار دارد، شکل تکامل‌یافتۀ علم‌های فلزی است.

آیین علم‌کشی در عزاداری محرم

برافراشتن و حمل علم در ایام عزاداری محرم همراه با آداب و رسوم خاصی است که به آن «علم‌گردانی» یا «علم‌کِشی» یا «علم‌برداری» می‌گویند. این مراسم در مکان‌هایی مانند مساجد، امامزاده‌ها و تکایا برگزار می‌شود و در آن علم را، در حالی که سرِ آن با پارچه‌های زینتی آراسته شده، برافراشته می‌کنند. از آنجا که علم‌ها سنگین هستند برای بلندکردن و برافراشتن آن نیاز به افراد علم‌کش است که به آنها توقچی و بیرقدار هم می‌گویند.

آیین علم‌کِشی، بسته به حوزۀ فرهنگی و اجتماعی هر منطقه، شکل و شیوۀ خاص خود را دارد. برای نمونه در شهر اردبيل، با آغاز ماه محرم، پيش از همه، پرچم يا بيرق محله از مسجد بيرون برده می‌شود و به دنبال آن عزاداران، به‌طرف مقصد مورد نظر حركت می‌كنند.

آیین علم‌بندی در مراغه، هرسال سومِ ماه محرم در محله‌های آن، با حضور گستردۀ مردم انجام می‌شود که همراه با نوحه‌سرایی، قربانی و بستن پارچه‌های نذریِ مردم بر بدنۀ علم است.

آیین علم‌بندی در روستای طزرجان در استان یزد، در روز تاسوعا و عاشورا انجام می‌شود و مردم در این مراسم، علم را که چوب بلندی است با بستن پارچه‌های رنگی، تزیین و سپس به حسینیه منتقل می‌کنند.

در روستای چارک از توابع دشتی، علم‌گردان‌، علم را داخل خانه‌ها برده و در آنجا به سینه‌زنی می‌پردازند.

از آنجایی که بلندکرن علم در مراسم علم‌گردانی، مایۀ افتخارِ علم‌کِش است، بر سر حملِ علم، رقابت وجود دارد. بعضی نیز به‌خاطر نذری که داشته‌اند علم‌کشی می‌کنند.

انوع علم

علم از نظر جنس بدنه به دو صورت چوبی و فلزی ساخته می‌شود. بعضی پارچۀ سبزِ بسته شده بر علم را به حضرت عباس و پارچۀ سیاه را به امام حسین نسبت داده‌اند. از نظر بلندی نیز، علمِ حضرت عباس بلندترین و علمِ علی‌اصغر را کوتاه‌ترین علم، قرار می‌دهند.

کارکرد

علم، نماد اظهار علاقه به اهل‌بیت و اظهار خشم به دشمنان آنها بوده و تجسمی از انگاره‌هـا و عواطـف مذهبی است. علم با تداعی انگاره‌های دينی، عاملی برای به‌خاطر سـپردن وقـايع و لحظات بزرگ است. افراد با جمع شدن زیر یک علم، هویت جمعی و تشخص اجتماعی می‌یابند و سبب وحدت رفتارها درون مناسك جمعی می‌شوند.

نظر فقها دربارۀ استفاده از علم

به اعتقاد علمای دین استفاده از علم در عزاداری جایز است. همچنین بعضی فقیهان، پرچمِ علم را به‌خاطر تعلق به عزاداری امام حسین، محترم دانسته و بعضی دیگر استفاده از عَلَم در مراسم عزاداري امام حسين را، تعظيم شعائر دانسته‌اند. به عقیدۀ برخی مراجع دینی، باید از علامت‌هایی که مجسمۀ حیوانات و دیگر اشیا بر روى آن‌ها نصب‌شده، اجتناب کرد. گاهی برای چشم ‌و هم‌چشمی به تعداد تیغه‌های علم افزوده می‌شود که بعضی عالمان دین آن را کاری نادرست در عزاداری امام حسین می‌دانند.

منابع

• «آیین علم‌بندی در مراغه به تبعیت از خیمه‌بندی کربلا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش.
• «آیین سنتی علم‌بندی در یزد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ شهریور1397ش.
• «استفاده از علم»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 20 مرداد 1402ش.
• باقی، عمادالدین، «علم و علم‎گردانی»، وب‌سایت مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 29 فروردین 1402ش.
• «حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ بازدید: 29 فروردین1402ش.
• حسام مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
• «حکم استفاده از عَلَم در مراسم عزاداری چیست؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 6 مهر 1396.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 29 فروردین 1402ش.
• رحمانی، جبار، انسان‌شناسی مناسک عزاداری محرم: تغییرات مناسک عزاداری محرم، تهران، تیسا، 1393ش.
• رحمانی، جبار، هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران، اصفهان، آرما، 1397ش.
• رمضان‌ماهی، سمیه، «نمادشناسی عَلَم در عاشورای حسینی»، وب‌سایت موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، تاریخ درج مطلب: 13 مهر 1395ش.
• «علم عزاداری»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1387ش.
• «علم‌کشی در مراسم عزاداری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 30 آبان 1398ش.
• کریمی، فاطمه، «قدیمی‌ترین عَلم‌ عزاداری ایران رونمایی می‌شود»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 20 مرداد 1401ش.
• محمدپور، احمد و شاهی‌زاده، رامین، «مطالعۀ مردم شناختی مراسم عاشورا در شهر اردبیل»، مجلۀ مطالعات اجتماعی ایران، دورۀ 5، شمارۀ 3، 1390ش.
• مشهدی نوش‌آبادی، محمد، تصوف ایرانی و عزاداری عاشورا: نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیانگذاری آیین‌های محرم، اصفهان، آرما، 1399ش.
• مقصودي، مجتبي و علي‌پور، جعفر، «بررسي نمادها و آيين‌هاي مشروعيت‌بخش در برنامه‌هاي صدا و سيما با تأكيد بر مناسك مذهبي»، فصلنامۀ علوم سياسي و روابط بين‌الملل، دورۀ4، شمارۀ 14، 1390ش.
• منفرد، افسانه، توغ (تغ/ تق/ توق/ طوغ/ طوق)، دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 29 فروردین1402ش.
• «نظر رهبر انقلاب دربارۀ علامت‌های عزاداری و پخش صدای مداحی در ساعات استراحت مردم»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۰ آذر 1389ش.