بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
مناره جام، کهنترین منارة خشتی جهان و شاهکار معماری اسلامی سلسلۀ غوری‌ها در افغانستان است. این اثر، نماد خلاقیت هنری و تسلط مهندسیِ سازه در نیمة دوم قرن 12میلادی است؛ این بنا، از نظر هنر معماری اسلامی و تزئینات، برجسته بوده و الگوی معماران بعدی و از جمله قطب‌منار هند، قرار گرفته است. مناره جام، در سازمان «یونسکو» و سازمان «آیسیسکو» به‌ثبت رسیده است. | مناره جام، کهنترین منارة خشتی جهان و شاهکار معماری اسلامی سلسلۀ غوری‌ها در افغانستان است. این اثر، نماد خلاقیت هنری و تسلط مهندسیِ سازه در نیمة دوم قرن 12میلادی است؛ این بنا، از نظر هنر معماری اسلامی و تزئینات، برجسته بوده و الگوی معماران بعدی و از جمله قطب‌منار هند، قرار گرفته است. مناره جام، در سازمان «یونسکو» و سازمان «آیسیسکو» به‌ثبت رسیده است. | ||
==مفهوم‌شناسی== | ==مفهوم‌شناسی== | ||
مَنارَه، به‌معنای محل نور، بنای بلند استوانه‌ای در مسجد یا مکانی متبرک است که بر فراز آن اذان گفته و مترادف با مِئذنه و گلدسته به شمار می‌رود. مناره، همچنین، به‌معنای بنایی برای دیده‌بانی یا رساندن اخبار بوده که با روشن کردن آتش بر روی آن، صورت می‌گرفته است. | مَنارَه، به‌معنای محل نور، بنای بلند استوانه‌ای در مسجد یا مکانی متبرک است که بر فراز آن اذان گفته و مترادف با مِئذنه و گلدسته به شمار می‌رود.<ref>البعلبکی، فرهنگ عربی- فارسی المورد، 1385ش، ذیل واژه مناره.</ref> مناره، همچنین، به‌معنای بنایی برای دیده‌بانی یا رساندن اخبار بوده که با روشن کردن آتش بر روی آن، صورت می‌گرفته است.<ref>انوری، فرهنگ بزرگ سخن، (8 جلدی) ج7، 1381ش، ذیل واژه مناره.</ref> | ||
==تاریخچه== | ==تاریخچه== | ||
منارة جام، به‌همت غیاث‌الدین محمد (558–599ق) در حدود سال 570ق و به‌دست معمار هنرمندی به‌نام علی بن ابراهیم نیشابوری ساخته شده است. در برخی از کتیبه‌های مناره، نام سلطان غیاث‌الدین و نیز نام معمار آن، ثبت شده است. | منارة جام، به‌همت غیاث‌الدین محمد (558–599ق) در حدود سال 570ق و به‌دست معمار هنرمندی به‌نام علی بن ابراهیم نیشابوری ساخته شده است.<ref>میرزای مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45؛ [https://jameghor.com/article کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.]</ref> در برخی از کتیبه‌های مناره، نام سلطان غیاث‌الدین و نیز نام معمار آن، ثبت شده است.<ref>[https://jameghor.com/article کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.]</ref> | ||
==موقعیت جغرافیایی== | ==موقعیت جغرافیایی== | ||
مناره جام، در دره‌ای صعب‌العبور، در میان سلسله کوه‌های ولایت (استان) غور، در 62 کیلومتری ولسوالی (شهرستان) «شهرک»، در روستایی به‌نام «جام» و 215 کیلومتری شرق ولایت هرات، قرار دارد. این مناره در زاویة تلاقی رودخانة جام با رودخانة هریرود، بنا شده و در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار گرفته است. گروهی از باستان‌شناسان معتقدند که شهر تاریخی «فیروزکوه» پایتخت حکومت سلسلۀ غوریان در همین منطقه قرار داشته و این مناره نیز منارة مسجد جامع این شهر بوده است. | مناره جام، در دره‌ای صعب‌العبور، در میان سلسله کوه‌های ولایت (استان) غور، در 62 کیلومتری ولسوالی (شهرستان) «شهرک»، در روستایی به‌نام «جام»<ref>[https://www.payam-aftab.com/fa/news/47888 «منار جام افغانستان یکی از کهنسال‌ترین بروج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب.]</ref> و 215 کیلومتری شرق ولایت هرات، قرار دارد.<ref> | ||
# سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی. | |||
</ref> این مناره در زاویة تلاقی رودخانة جام با رودخانة هریرود، بنا شده<ref>حبیبی، جغرافیای تاریخی افغانستان، 1382ش، ص379.</ref> و در ارتفاع 1900 متری از سطح دریا قرار گرفته است.<ref>[https://www.aa.com.tr/fa/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%BA%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%B4%D8%AF/2093206 سلحشور، «منار جام ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی]؛ [https://www.payam-aftab.com/fa/news/47888 «منار جام افغانستان یکی از کهنسال‌ترین بروج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب.]</ref> گروهی از باستان‌شناسان معتقدند که شهر تاریخی «فیروزکوه» پایتخت حکومت سلسلۀ غوریان در همین منطقه قرار داشته و این مناره نیز منارة مسجد جامع این شهر بوده است.<ref>روشن ضمیر، «آثار غوریان»، 1357ش، ص21؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54.</ref> | |||
==کارکرد== | ==کارکرد== | ||
برای ساختن مناره جام، اهداف مختلفی بیان شده است؛ برخی آن را به‌عنوان منارۀ مسجد جامع شهر فیروزکوه، پایتخت سلطنت سلسلة غوریان و برخی دیگر کارکرد آن را برای دیدبانی و راهنمای مسافران ذکر کرده‌اند. رالف پیندر ویلسون، باستان‌شناس و مدیر مؤسسة انگلیسی مطالعات افغانستان، هدف از ساختن آن را بزرگداشت «معزّالدین» برادر سلطان غیاث‌الدین و با هدف گسترش اسلام دانسته است. | برای ساختن مناره جام، اهداف مختلفی بیان شده است؛ برخی آن را به‌عنوان منارۀ مسجد جامع شهر فیروزکوه، پایتخت سلطنت سلسلة غوریان<ref>روشن ضمیر، «آثار غوریان»، 1357ش، ص21؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54.</ref> و برخی دیگر کارکرد آن را برای دیدبانی و راهنمای مسافران ذکر کرده‌اند.<ref>«معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی.</ref> رالف پیندر ویلسون، باستان‌شناس و مدیر مؤسسة انگلیسی مطالعات افغانستان، هدف از ساختن آن را بزرگداشت «معزّالدین» برادر سلطان غیاث‌الدین و با هدف گسترش اسلام دانسته است.<ref>میرزایی، «منار جام با ارزش ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وب‌سایت کارناوال.</ref> | ||
==ویژگی‌ها== | ==ویژگی‌ها== | ||
منارة جام، مناره‌ای آجری با ویژگی‌های منحصر به‌فرد است که آن را از تمامی مناره‌های جهان اسلام، متمایز می‌کند. نمای بیرونی آن مُطَبَّق بوده و طول بنا به چهار بخش تقسیم شده است؛ قسمت پایه هشت ضلعی است، اما سه بخش بالاتر که به‌تدریج باریک‌تر می‌شوند، به‌شکل استوانه‌ای ساخته شده و در فراز آن مأذنه‌ای زیبا قرار دارد. پایة هشت ضلعی آن دارای قطر 9 متر و بلندی آن را از 3/63 تا 67 متر ذکر کرده‌اند. نمای درونی این بنا، از پایین تا بالای آن با پله‌های پیچ در پیچ شبیهDNA به‌هم وصل شده است. از نظر هنر معماری، آجرکاری و کاشی‌کاری، از شاهکارهای قرن ششم هجری در افغانستان به‌شمار می‌رود؛ نمای بیرونی مناره با آجرهای برجسته تزئین شده و از مصالح آجر، ملات ساروج، چوب و کاشی در بنای آن استفاده شده است. این مصالح با کمک گچ‌کاری و کاشی‌هایی که با خوش‌نویسی و خط نسخ آیاتی از قرآن و اشکال هندسی بر روی آنها نقش بسته، نمایی زیبا پیدا کرده است. | منارة جام، مناره‌ای آجری با ویژگی‌های منحصر به‌فرد است که آن را از تمامی مناره‌های جهان اسلام، متمایز می‌کند. نمای بیرونی آن مُطَبَّق بوده و طول بنا به چهار بخش تقسیم شده است؛ قسمت پایه هشت ضلعی است، اما سه بخش بالاتر که به‌تدریج باریک‌تر می‌شوند، به‌شکل استوانه‌ای ساخته شده و در فراز آن مأذنه‌ای زیبا قرار دارد.<ref>میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45.</ref> پایة هشت ضلعی آن دارای قطر 9 متر و بلندی آن را از 3/63 تا 67 متر ذکر کرده‌اند.<ref>[https://irac.ir/ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی]؛ کهزاد، «منار جام یا منار مسجد جامع فیروزکوه»، 1336ش، ص54؛ میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396، ص45. </ref> نمای درونی این بنا، از پایین تا بالای آن با پله‌های پیچ در پیچ شبیهDNA به‌هم وصل شده است.<ref>[https://irac.ir/ «معرفی بنای مناره جام افغانستان»، وب‌سایت مرکز معماری اسلامی]؛ صبا، تئوری مرمت منارجام، 2019م، ص2.</ref> از نظر هنر معماری، آجرکاری و کاشی‌کاری، از شاهکارهای قرن ششم هجری در افغانستان به‌شمار می‌رود؛ نمای بیرونی مناره با آجرهای برجسته تزئین شده و از مصالح آجر، ملات ساروج، چوب و کاشی در بنای آن استفاده شده است.<ref>صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص2 و 6.</ref> این مصالح با کمک گچ‌کاری و کاشی‌هایی که با خوش‌نویسی و خط نسخ آیاتی از قرآن و اشکال هندسی بر روی آنها نقش بسته، نمایی زیبا پیدا کرده است.<ref> [https://www.karnaval.ir/blog/jam-tower-afghanistan-historical میرزایی، «منار جام با ارزش‌ترین اثر تاریخی در افغانستان»، وب‌سایت کارناوال.]</ref> | ||
==نقوش و کتیبه‌ها== | ==نقوش و کتیبه‌ها== | ||
مناره جام، علاوه بر ارتفاع خود، از نظر کتیبه‌ها و نقش‌ونگارهای متنوع نیز نسبت به سایر مناره‌های جهان اسلام، متمایز است. ظرافت هنری و خلاقیت تصویری در این بنا، با بینش تجریدگرای اسلامی در هم آمیخته و شاهکاری بی‌نظیر را خلق کرده است. نقوش و کتیبه‌های این مناره از قسمت بالا به پایین، به‌شرح زیر است: | مناره جام، علاوه بر ارتفاع خود، از نظر کتیبه‌ها و نقش‌ونگارهای متنوع نیز نسبت به سایر مناره‌های جهان اسلام، متمایز است. ظرافت هنری و خلاقیت تصویری در این بنا، با بینش تجریدگرای اسلامی در هم آمیخته و شاهکاری بی‌نظیر را خلق کرده است.<ref>میرزایی مهر، «نقدی بر کتاب منار جام؛ کتیبه‌ها و نقوش تزیینی و مفاهیم نمادین»، 1396ش، ص45.</ref> نقوش و کتیبه‌های این مناره از قسمت بالا به پایین، به‌شرح زیر است: | ||
1. در استوانة اولی بعد از مأذنه، در یک ردیف «کلمة شهادتین» با خط کوفی نوشته شده که زمینة آن به‌صورت طرح‌های هندسی لوزی و دایره‌ای تزئین شده است. | 1. در استوانة اولی بعد از مأذنه، در یک ردیف «کلمة شهادتین» با خط کوفی نوشته شده که زمینة آن به‌صورت طرح‌های هندسی لوزی و دایره‌ای تزئین شده است. | ||
2. بر روی استوانة دوم، دو ردیف کتیبه با دو نوار تزئینی به‌صورت حلقوی در اطراف آنها، وجود دارد. در کتیبة اول از بالا به پایین در بخش آخر آیة 13 و قسمت اول آیة 14 سورة صف، نوشته شده است. کتیبة دوم نیز منقش به اسم و القاب سلطان غیاث‌الدین است. | 2. بر روی استوانة دوم، دو ردیف کتیبه با دو نوار تزئینی به‌صورت حلقوی در اطراف آنها، وجود دارد. در کتیبة اول از بالا به پایین در بخش آخر آیة 13 و قسمت اول آیة 14 سورة صف، نوشته شده است. کتیبة دوم نیز منقش به اسم و القاب سلطان غیاث‌الدین است. | ||
3. بر روی استوانة سوم، در قسمت بالایی آن، نوشته‌ای با کاشی فیروزه‌ای و زمینة ساده، شاخص‌ترین کتیبة این مناره است. در این کتیبه نیز تنها نام و عناوین بنیان‌گذار آن به‌صورت کامل‌تری با عبارت: «السلطان المعظم شاهنشاه‌الاعظم غیاث‌الدنیا و الدین معزّالاسلام و المسلمین ابوالفتح محمد ابن سام، قسیم امیرالمؤمنین خلدالله ملکه» ثبت شده است. در قسمت بعدی، آیات سورة مریم، در هشت قسمت نوشته شده است. | 3. بر روی استوانة سوم، در قسمت بالایی آن، نوشته‌ای با کاشی فیروزه‌ای و زمینة ساده، شاخص‌ترین کتیبة این مناره است. در این کتیبه نیز تنها نام و عناوین بنیان‌گذار آن به‌صورت کامل‌تری با عبارت: «السلطان المعظم شاهنشاه‌الاعظم غیاث‌الدنیا و الدین معزّالاسلام و المسلمین ابوالفتح محمد ابن سام، قسیم امیرالمؤمنین خلدالله ملکه» ثبت شده است. در قسمت بعدی، آیات سورة مریم، در هشت قسمت نوشته شده است.<ref>[https://jameghor.com/article کامگار، «منار جام، شاهکاری بی‌نظیر در هنر معماری»، وب‌سایت جام غور.]</ref> | ||
==آسیب‌ها و تهدیدها== | ==آسیب‌ها و تهدیدها== | ||
باران، سیلاب‌ها، باد، کاوش‌های غیر‌قانونی و نبود امنیت، زلزله و جریان هریرود از کنار آن، از عمده‌ترین خطراتی است که مناره جام با آن مواجه است. براساس آزمایش‌های صورت گرفته این مناره در حدود 2 تا 35/3 درجه به‌سمت شمال و رود هریرود متمایل شده است. تزئینات مناره نیز در حال فرسایش بوده و بیش از 30 درصد آنها فروریخته است. پله‌های داخلی این بنا، درحال فرسایش و قسمت‌هایی از آن نیز تخریب شده است. | باران، سیلاب‌ها، باد، کاوش‌های غیر‌قانونی و نبود امنیت،<ref>[https://8am.media/concerned-about-the-possibility-of-demolition-of-the-worlds-oldest-brick-structures-in-ghor/ پیمان، «نگرانی از احتمال تخریب کهنترین سازه خشتی جهان در غور»، وب‌سایت 8 صبح.]</ref> زلزله و جریان هریرود از کنار آن، از عمده‌ترین خطراتی است که مناره جام با آن مواجه است. براساس آزمایش‌های صورت گرفته این مناره در حدود 2 تا 35/3 درجه به‌سمت شمال و رود هریرود متمایل شده است.<ref>[https://www.yjc.news/fa/news/6405017/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85-%D8%AF%D9%88%D9%85%DB%8C%D9%86-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1%D9%87--%D8%A2%D8%AC%D8%B1%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%BA%D9%88%D8%B1 «منار جام، دومین مناره آجری جهان در غور»، باشگاه خبرنگاران جوان]،؛ صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص5.</ref> تزئینات مناره نیز در حال فرسایش بوده و بیش از 30 درصد آنها فروریخته است. پله‌های داخلی این بنا، درحال فرسایش و قسمت‌هایی از آن نیز تخریب شده است.<ref>صبا، «تئوری مرمت منارجام»، 2019م، ص6.</ref> | ||
==ثبت جهانی== | ==ثبت جهانی== | ||
این مناره در 27 ژوئن 2002م، در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار گرفته و در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است. این بنا، همچنین، در تاریخ 20 آذر 1399ش در لیست آثار فرهنگی جهان اسلام در آیسیسکو به‌عنوان نخستین اثر فرهنگی افغانستان، ثبت شد. | این مناره در 27 ژوئن 2002م، در فهرست میراث فرهنگی جهان قرار گرفته و در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.<ref>[https://www.payam-aftab.com/fa/news/47888 «منار جام افغانستان یکی از کهنسال‌ترین برج‌های آجری جهان» وب‌سایت پیام آفتاب]؛ سلحشور، «منار جام [https://www.aa.com.tr/fa/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B1-%D8%AC%D8%A7%D9%85-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%BA%D9%88%D8%B1-%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%AB-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AB%D8%A8%D8%AA-%D8%B4%D8%AF/2093206 ولایت غور افغانستان در فهرست میراث‌های فرهنگی جهان اسلام ثبت شد»، خبرگزاری آنوتولی]</ref> این بنا، همچنین، در تاریخ 20 آذر 1399ش در لیست آثار فرهنگی جهان اسلام در آیسیسکو به‌عنوان نخستین اثر فرهنگی افغانستان، ثبت شد.<ref>[https://tolonews.com/fa/arts-culture-168869 اشرفی، «منارجام ثبت میراث‌های فرهنگی جهان اسلام شد»، وب‌سایت طلوع نیوز]. </ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||