امیرخسرو دهلوی: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
خط ۱: | خط ۱: | ||
<big>'''امیرخسرو دهلوی،'''</big> عارف و شاعر فارسیگوی هندوستان. | <big>'''امیرخسرو دهلوی،'''</big> عارف و شاعر فارسیگوی هندوستان. | ||
امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقیدان و پرکارترین شاعر فارسیگوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند | امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقیدان و پرکارترین شاعر فارسیگوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند [[مولانا]]، [[نظامی گنجوی]] و [[سعدی]]، اشعار زیادی به [[زبان فارسی]] سروده و در رشد و گسترش فرهنگ و [[ادبیات فارسی]] در [[هند]] نقش برجستهای داشته است. | ||
==نامگذاری== | ==نامگذاری== | ||
امیرخسرو در منابع مختلف با نامهای گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمینالدین» و «امیر یمینالدین خسرو بن محمود».<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «سعدی هند» مشهور بود.<ref>[https://ketabnak.com/persons/9374/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88+%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک.]</ref> | امیرخسرو در منابع مختلف با نامهای گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمینالدین» و «امیر یمینالدین خسرو بن محمود».<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «سعدی هند» مشهور بود.<ref>[https://ketabnak.com/persons/9374/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88+%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک.]</ref> | ||
==زندگینامه== | ==زندگینامه== | ||
امیرخسرو فرزند «سیفالدین محمود»، در 652ق در منطقۀ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> تاریخ تولد او را 650ق، 652ق و 653ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در افغانستان نیز گفتهاند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> پدر او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملۀ | امیرخسرو فرزند «سیفالدین محمود»، در 652ق در منطقۀ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> تاریخ تولد او را 650ق، 652ق و 653ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در افغانستان نیز گفتهاند.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> پدر او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملۀ [[مغول]]، به ناحیۀ [[بلخ]] [[افغانستان]] آمد و از آنجا به غوربند در نزدیکی [[کابل]] و سپس به هندوستان رفت. پدر امیرخسرو در زمان «شمسالدین اِلتُمِش» در پتیالی ساکن شد و با دختر یکی از امیران ازدواج کرد که حاصل آن امیرخسرو و دو برادر بزرگتر او بود. امیرخسرو در کودکی تحصیل را شروع کرد و از «سعدالدین» که استاد خطاطی بود، نوشتن خط را آموخت. 8 یا 9 ساله بود که پدر وی در جنگ کشته شد و عمادالملک جد مادری، سرپرستی و تربیت او را بهعهده گرفت.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> او پس از فراگیری علم و دانش، به [[ادبیات]] و شعر روی آورد و به دربار شاهان راه پیدا کرد و بخش زیادی از زندگی خود را در خدمت پادشاهان مختلف گذراند. او لقب امیری را از «جلالالدین فیروز شاه» بنیانگذار سلسۀ خلجی در هند دریافت کرد.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> | ||
==مهارت== | ==مهارت== | ||
او با زبان | او با [[زبان فارسی]]، [[زبان عربی|عربی]]، [[زبان ترکی|ترکی]] و هندی آشنایی داشت<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> و موسیقیدان، تاریخنگار، عارف، منتقد، نویسنده و شاعر بود.<ref>خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش. ص53.</ref> | ||
==خاستگاه اندیشه== | ==خاستگاه اندیشه== | ||
===1. محیط خانوادگی و اجتماعی=== | ===1. محیط خانوادگی و اجتماعی=== | ||
پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزههای جامعۀ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهانبینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایههای اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزههای جامعۀ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهانبینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایههای اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | ||
===2. فرهنگ و ادبیات فارسی=== | ===2. فرهنگ و ادبیات فارسی=== | ||
قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای ایران بود. بالندگی فرهنگ و ادبیات فارسی در هند بهدلیل توجه پادشاهان فارسیگوی، مراکز علمی و دینی، جلسههای سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشمگیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردۀ خود، از این زمینه بهخوبی استفاده کرد.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای [[ایران]] بود. بالندگی فرهنگ و [[ادبیات فارسی]] در هند بهدلیل توجه پادشاهان فارسیگوی، مراکز علمی و دینی، جلسههای سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشمگیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردۀ خود، از این زمینه بهخوبی استفاده کرد.<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | ||
===3. عِمَادالمُلک=== | ===3. عِمَادالمُلک=== | ||
خانۀ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفتوآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقیدانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | خانۀ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفتوآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقیدانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245979/%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88 بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
==آثار== | ==آثار== | ||
===الف) آثار منظوم=== | ===الف) آثار منظوم=== | ||
امیرخسرو در سرودن مثنویها از نظامی پیروی کرده و به تقلید از او «خمسه» سروده است: | امیرخسرو در سرودن مثنویها از [[نظامی]] پیروی کرده و به تقلید از او «خمسه» سروده است: | ||
#«مطلع الأنوار» در برابر مخزنالأسرار نظامی گنجوی؛ | #«مطلع الأنوار» در برابر مخزنالأسرار نظامی گنجوی؛ | ||
#«شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛ | #«شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛ | ||
خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
===ب) آثار منثور=== | ===ب) آثار منثور=== | ||
# «خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که بهنام تاریخ علایی نیز معروف است؛ | # «خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که بهنام تاریخ علایی نیز معروف است؛ | ||
# «رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء زبان | # «رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء [[زبان فارسی]]؛ | ||
#«افضل الفوائد»، دربارۀ فضائل نظامالدین اولیا.<ref>[https://fa.wikinoor.ir/wiki/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C_%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.]</ref> | #«افضل الفوائد»، دربارۀ فضائل نظامالدین اولیا.<ref>[https://fa.wikinoor.ir/wiki/%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%8C_%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.]</ref> | ||
==نوآوری== | ==نوآوری== | ||
خط ۴۱: | خط ۴۱: | ||
==ویژگی آثار== | ==ویژگی آثار== | ||
===1. پیروی از بزرگان ادب فارسی=== | ===1. پیروی از بزرگان ادب فارسی=== | ||
امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستانسرایی و خمسهنگاری از نظامی گنجوی متابعت کرده و در غزل از پیروان سعدی بوده و در قصیده، سنایی و خاقانی را سرمشق قرار داده بود.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/215623/%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C-(725%D9%82) «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستانسرایی و خمسهنگاری از [[نظامی گنجوی]] متابعت کرده و در غزل از پیروان [[سعدی]] بوده و در قصیده، سنایی و خاقانی را سرمشق قرار داده بود.<ref>[https://www.cgie.org.ir/fa/news/215623/%D9%88%D9%81%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C-(725%D9%82) «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.]</ref> | ||
===2. داستانهای تخیلی و اشعار حماسی=== | ===2. داستانهای تخیلی و اشعار حماسی=== | ||
در آثار او داستانهای تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستانها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به اشکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفۀ زندگی و مسائل روزمرۀ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> غزلهای او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنویهای او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.<ref>خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.</ref> | در آثار او داستانهای تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستانها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به اشکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفۀ زندگی و مسائل روزمرۀ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است.<ref>[https://www.irna.ir/news/84273148/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D8%A7%D9%85%DB%8C%D8%B1-%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88-%D8%AF%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> غزلهای او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنویهای او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.<ref>خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.</ref> | ||
خط ۴۷: | خط ۴۷: | ||
امیرخسرو در 725ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%87%D9%86%D8%AF جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.]</ref> | امیرخسرو در 725ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.<ref>[https://rasekhoon.net/article/show/1442498/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%DA%AF%D9%88%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D9%87%D9%86%D8%AF جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.]</ref> | ||
==جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی== | ==جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی== | ||
امیرخسرو بهدلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیدهای از مهمترین و مؤثرترین بخش شعر و ادب فارسی است. او پس از | امیرخسرو بهدلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیدهای از مهمترین و مؤثرترین بخش شعر و ادب فارسی است. او پس از [[مولانا]]، فخرالدین عراقی، [[سعدی]] و پیش از [[حافظ]] شیرازی، تعالیم و اندیشههای قرآنی را در ضمن آموزههای عرفانی بیان کرده است. حافظ شیرازی به او علاقهمند بود و آثار او را مطالعه میکرد. بیت زیر از حافظ، یادآوری کنایهآمیز از امیرخسرو دهلوی است:<ref>عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.</ref> | ||
{{آغاز نستعلیق}} | {{آغاز نستعلیق}} | ||
{{شعر|نستعلیق}} | {{شعر|نستعلیق}} |
نسخهٔ ۲۳ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۵۰
امیرخسرو دهلوی، عارف و شاعر فارسیگوی هندوستان.
امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقیدان و پرکارترین شاعر فارسیگوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند مولانا، نظامی گنجوی و سعدی، اشعار زیادی به زبان فارسی سروده و در رشد و گسترش فرهنگ و ادبیات فارسی در هند نقش برجستهای داشته است.
نامگذاری
امیرخسرو در منابع مختلف با نامهای گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمینالدین» و «امیر یمینالدین خسرو بن محمود».[۱] او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «سعدی هند» مشهور بود.[۲]
زندگینامه
امیرخسرو فرزند «سیفالدین محمود»، در 652ق در منطقۀ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد.[۳] تاریخ تولد او را 650ق، 652ق و 653ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در افغانستان نیز گفتهاند.[۴] پدر او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملۀ مغول، به ناحیۀ بلخ افغانستان آمد و از آنجا به غوربند در نزدیکی کابل و سپس به هندوستان رفت. پدر امیرخسرو در زمان «شمسالدین اِلتُمِش» در پتیالی ساکن شد و با دختر یکی از امیران ازدواج کرد که حاصل آن امیرخسرو و دو برادر بزرگتر او بود. امیرخسرو در کودکی تحصیل را شروع کرد و از «سعدالدین» که استاد خطاطی بود، نوشتن خط را آموخت. 8 یا 9 ساله بود که پدر وی در جنگ کشته شد و عمادالملک جد مادری، سرپرستی و تربیت او را بهعهده گرفت.[۵] او پس از فراگیری علم و دانش، به ادبیات و شعر روی آورد و به دربار شاهان راه پیدا کرد و بخش زیادی از زندگی خود را در خدمت پادشاهان مختلف گذراند. او لقب امیری را از «جلالالدین فیروز شاه» بنیانگذار سلسۀ خلجی در هند دریافت کرد.[۶]
مهارت
او با زبان فارسی، عربی، ترکی و هندی آشنایی داشت[۷] و موسیقیدان، تاریخنگار، عارف، منتقد، نویسنده و شاعر بود.[۸]
خاستگاه اندیشه
1. محیط خانوادگی و اجتماعی
پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزههای جامعۀ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهانبینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایههای اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.[۹]
2. فرهنگ و ادبیات فارسی
قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای ایران بود. بالندگی فرهنگ و ادبیات فارسی در هند بهدلیل توجه پادشاهان فارسیگوی، مراکز علمی و دینی، جلسههای سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشمگیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردۀ خود، از این زمینه بهخوبی استفاده کرد.[۱۰]
3. عِمَادالمُلک
خانۀ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفتوآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقیدانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.[۱۱]
4. شیخ نظامالدین محمد بن احمد دهلوی
امیرخسرو، شاگرد یکی از برجستهترین مشایخ و عارفان آن دوره بهنام «شیخ نظامالدین محمد بن احمد»، معروف به «نظام اولیاء» بود و در صنعت شعر و شاعری از او تأثیر پذیرفت.[۱۲] او نظام اولیاء را پیر و مراد خود میدانست و برای او احترام ویژهای قائل بود.[۱۳]
سبک شعری
سبک شعری امیرخسرو بین سبک عراقی و هندی است؛[۱۴] اما آثار او بیشتر تحت تأثیر صوفیسم سروده شده و تصویر صوفیانۀ عراقی و سبک زینتی هندی در آن وجود دارد. عناصر عارفانه در بیشتر غزلهای او، نقش زینتی دارد نه معنایی. همچنین، آثار وی نمونهای از ادبیات قدیم خاورمیانه و آسیای صغیر است که تصویرسازی و استفاده از جناس و ایهام در آن نقش برجستهای دارد.[۱۵]
آثار
الف) آثار منظوم
امیرخسرو در سرودن مثنویها از نظامی پیروی کرده و به تقلید از او «خمسه» سروده است:
- «مطلع الأنوار» در برابر مخزنالأسرار نظامی گنجوی؛
- «شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛
- «لیلی و مجنون» در برابر لیلی و مجنون نظامی گنجوی؛
- «آیینۀ سکندری» در برابر اسکندرنامه، نظامی گنجوی؛
- «هشتبهشت» در برابر هفتپیکر، نظامی گنجوی؛
- «دیوان غزلیات» که دهلوی آن را به پنج کتاب تقسیم کرده و هر کتاب را به یکی از مراحل زندگی خود اختصاص داده است؛
- «قِرانُ السَعدَین» بر وزن مخزنالأسرار در شرح ملاقات معزالدین کیقباد و برادرش ناصرالدین بغراخان پادشاه بنگاه؛
- مثنوی «نُه سپهر»، به نه وزن مختلف؛
- مثنوی «مفتاح الفتوح» به وزن خسرو و شیرین در شرح فتوح جلالالدین فیروز شاه؛
- منظومۀ «دُوَلرَانی خَضَرخان» در شرح معاشقات خضرخان و معشوقهاش دولرانی، زنی هندو که معاصر وی بوده است؛
- «تغلقنامه» در بارۀ جنگ و پیروزیهای غیاثالدین تغلقشاه.[۱۶]
ب) آثار منثور
- «خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که بهنام تاریخ علایی نیز معروف است؛
- «رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء زبان فارسی؛
- «افضل الفوائد»، دربارۀ فضائل نظامالدین اولیا.[۱۷]
نوآوری
تلفیق قالبهای مختلف شعری، بهکارگیری بحرها و اوزان مختلف برای موضوع واحد، آوردن عنوان منظوم برای بخشهای مختلف اثر و استفاده از فن مناظره از نوآوریهای کمنظیر امیرخسرو است.[۱۸] همچنین، او سیزده نغمه و پردۀ موسیقی را ابداع و در مثنوی حماسی و تاریخی تحول ایجاد کرده است.[۱۹]
ویژگی آثار
1. پیروی از بزرگان ادب فارسی
امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستانسرایی و خمسهنگاری از نظامی گنجوی متابعت کرده و در غزل از پیروان سعدی بوده و در قصیده، سنایی و خاقانی را سرمشق قرار داده بود.[۲۰]
2. داستانهای تخیلی و اشعار حماسی
در آثار او داستانهای تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستانها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به اشکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفۀ زندگی و مسائل روزمرۀ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است.[۲۱] غزلهای او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنویهای او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.[۲۲]
درگذشت
امیرخسرو در 725ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.[۲۳]
جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی
امیرخسرو بهدلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیدهای از مهمترین و مؤثرترین بخش شعر و ادب فارسی است. او پس از مولانا، فخرالدین عراقی، سعدی و پیش از حافظ شیرازی، تعالیم و اندیشههای قرآنی را در ضمن آموزههای عرفانی بیان کرده است. حافظ شیرازی به او علاقهمند بود و آثار او را مطالعه میکرد. بیت زیر از حافظ، یادآوری کنایهآمیز از امیرخسرو دهلوی است:[۲۴]
شکرشکن شوند همه طوطیان هند | زین قند پارسی که به بنگاله میرود |
نمونهای از اشعار امیرخسرو دهلوی
دلم در عاشقی آواره شد آوارهتر بادا[۲۵]
دلم در عاشقی آواره شد آوارهتر بادا | تنم از بیدلی بیچاره شد بیچارهتر بادا | |
به تاراج عزیزان زلف تو عیاریای دارد | به خونریز غریبان چشم تو عیارهتر بادا | |
رخت تازهست و بهر مردن خود تازهتر خواهم | دلت خارهست و بهر کشتن من خارهتر بادا | |
گر ای زاهد، دعای خیر میگویی مرا این گو | که آن آواره از کوی بتان آوارهتر بادا | |
همه گویند کز خونخواریش خلقی به جان آمد | من این گویم که بهر جان من خونخوارهتر بادا | |
دل من پاره گشت از غم نه زانگونه که به گردد | وگر جانان بدین شاد است، یارب، پارهتر بادا | |
چو با تر دامنی خو کرد خسرو با دو چشم تر | به آب چشم پاکان دامنش همواره تر بادا |
پانویس
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش. ص53.
- ↑ عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.
- ↑ عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.
- ↑ بینش، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.
- ↑ «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.
- ↑ «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.
- ↑ «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور.
- ↑ عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص160.
- ↑ خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.
- ↑ «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا.
- ↑ خلیلی جهانتیغ، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، 1383ش، ص61.
- ↑ جهانگیری، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون.
- ↑ عالیمحمودی و نوریان، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، 1394ش، ص143.
- ↑ امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، غزلیات، شمارۀ 75، وبسایت گنجور.
منابع
- امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، وبسایت گنجور، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
- «امیرخسرو دهلوی»، وبسایت کتابناک، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
- «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
- بینش، تقی، «دهلوی، امیرخسرو»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1398ش.
- جهانگیری، غلامرضا، «پارسیگویان هند»، وبسایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1398ش.
- خلیلی جهانتیغ، مریم، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، بهار و تاستان 1383ش.
- «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1400ش.
- عالیمحمودی، نوریان و امیدوار، سیدمهدی، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهشهای نقد ادبی و سبکشناسی، شماره 1 (پیدرپی 21)، پاییز 1394ش.
- «وفات امیرخسرو دهلوی»، وبسایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1397ش.