امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی، عارف و شاعر فارسی‌گوی هندوستان.

امیرخسرو دهلوی، عارف، موسیقی‌دان و پرکارترین شاعر فارسی‌گوی هندوستان در قرن هفتم و هشتم هجری است. او تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی مانند مولانا، نظامی گنجوی و سعدی، اشعار زیادی به‌ زبان فارسی سروده و در رشد و گسترش فرهنگ و ادبیات فارسی در هند نقش برجسته‌ای داشته است.

نام‌گذاری

امیرخسرو در منابع مختلف با نام‌های گوناگونی یاد شده است. مانند: «ابوالحسن»، «ابوالحسن بن امیر»، «ابوالحسن یمین‌الدین» و «امیر یمین‌الدین خسرو بن محمود». او ابتدا تخلص «سلطانی» را انتخاب کرد و سپس تخلص «طوطی» را برگزید و به «سعدی هند» مشهور بود.

زندگی‌نامه

امیرخسرو فرزند «سیف‌الدین محمود»، در 652ق در منطقۀ «پِتیالِی» هند در نزدیکی رود گَنگ، به دنیا آمد. تاریخ تولد او را 650ق، 652ق و 653ق و محل تولد او را «دهلی»، «تخارستان» و «غُوربَند» در افغانستان نیز گفته‌اند. پدر او ترک و از شهر «کَش» ترکستان و رئیس قبیله بود که در حملۀ مغول، به ناحیۀ بلخ افغانستان آمد و از آنجا به غوربند در نزدیکی کابل و سپس به هندوستان رفت. پدر امیرخسرو در زمان «شمس‌الدین اِلتُمِش» در پتیالی ساکن شد و با دختر یکی از امیران ازدواج کرد که حاصل آن امیرخسرو و دو برادر بزرگ‌تر او بود. امیرخسرو در کودکی تحصیل را شروع کرد و از «سعدالدین» که استاد خطاطی بود، نوشتن خط را آموخت. 8 یا 9 ساله بود که پدر وی در جنگ کشته شد و عماد‌الملک جد مادری، سرپرستی و تربیت او را به‌عهده گرفت. او پس از فراگیری علم و دانش، به ادبیات و شعر روی آورد و به دربار شاهان راه پیدا کرد و بخش زیادی از زندگی خود را در خدمت پادشاهان مختلف گذراند. او لقب امیری را از «جلال‌الدین فیروز شاه» بنیان‌گذار سلسۀ خلجی در هند دریافت کرد.

مهارت

او با زبان فارسی، عربی، ترکی و هندی آشنایی داشت و موسیقی‌دان، تاریخ‌نگار، عارف، منتقد، نویسنده و شاعر بود.

خاستگاه اندیشه

1. محیط خانوادگی و اجتماعی

پدر امیرخسرو از فرماندهان نظامی و مادر او فرزند یکی از اعیان و اشراف هند بود. او در دهلی به دنیا آمد و در شعاع آموزه‌های جامعۀ متکثر هند پرورش یافت و در دربار بزرگان و پادشاهان، منصب داشت. جهان‌بینی و شخصیت او در تلاقی این سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی، پرورش پیدا کرد.

2. فرهنگ و ادبیات فارسی

قرن هفتم و اول قرن هشتم اوج شکوفایی زبان، فرهنگ و ادب فارسی در بیرون از مرزهای ایران بود. بالندگی فرهنگ و ادبیات فارسی در هند به‌دلیل توجه پادشاهان فارسی‌گوی، مراکز علمی و دینی، جلسه‌های سماع صوفیان و مشایخ بزرگ، نیز چشم‌گیر بود. امیرخسرو با نبوغ ذاتی و دانش گستردۀ خود، از این زمینه به‌خوبی استفاده کرد.

3. عِمَادالمُلک

خانۀ عمادالملک که بعد از فوت پدر امیرخسرو، سرپرستی و تربیت وی را به عهده گرفت، محل تجمع و رفت‌وآمد بزرگان، عالمان، شاعران و موسیقی‌دانان بود و امیرخسرو با آنها آشنا شد. او از دانش و مهارت آنها استفاده کرد که باعث تکوین اندیشه و شخصیت او شد.

4. شیخ نظام‌الدین محمد بن احمد دهلوی

امیرخسرو، شاگرد یکی از برجسته‌ترین مشایخ و عارفان آن دوره به‌نام «شیخ نظام‌الدین محمد بن احمد»، معروف به «نظام اولیاء» بود و در صنعت شعر و شاعری از او تأثیر پذیرفت. او نظام اولیاء را پیر و مراد خود می‌دانست و برای او احترام ویژه‌ای قائل بود.

سبک شعری

سبک شعری امیرخسرو بین سبک عراقی و هندی است؛ اما آثار او بیشتر تحت‌ تأثیر صوفیسم سروده شده و تصویر صوفیانۀ عراقی و سبک زینتی هندی در آن وجود دارد. عناصر عارفانه در بیشتر غزل‌های او، نقش زینتی دارد نه معنایی. همچنین، آثار وی نمونه‌ای از ادبیات قدیم خاورمیانه و آسیای صغیر است که تصویرسازی و استفاده از جناس و ایهام در آن نقش برجسته‌ای دارد.

آثار

الف) آثار منظوم

امیرخسرو در سرودن مثنوی‌ها از نظامی پیروی کرده و به تقلید از او «خمسه» سروده است:

1. «مطلع الأنوار» در برابر مخزن‌الأسرار نظامی گنجوی؛
2. «شیرین و خسرو» در برابر خسرو و شیرین نظامی گنجوی؛
3. «لیلی و مجنون» در برابر لیلی و مجنون نظامی گنجوی؛
4. «آیینۀ سکندری» در برابر اسکندرنامه، نظامی گنجوی؛
5. «هشت‌بهشت» در برابر هفت‌پیکر، نظامی گنجوی؛
6. «دیوان غزلیات» که دهلوی آن را به پنج کتاب تقسیم کرده و هر کتاب را به یکی از مراحل زندگی خود اختصاص داده است؛
7. «قِرانُ السَعدَین» بر وزن مخزن‌الأسرار در شرح ملاقات معزالدین کی‌قباد و برادرش ناصرالدین بغراخان پادشاه بنگاه؛
8. مثنوی «نُه سپهر»، به نه وزن مختلف؛
9. مثنوی «مفتاح الفتوح» به وزن خسرو و شیرین در شرح فتوح جلال‌الدین فیروز شاه؛
10. منظومۀ «دُوَل‌رَانی خَضَرخان» در شرح معاشقات خضرخان و معشوقه‌اش دول‌رانی، زنی هندو که معاصر وی بوده است؛
11. «تغلق‌نامه» در بارۀ جنگ و پیروزیهای غیاث‌الدین تغلقشاه.

ب) آثار منثور

1. «خزائن الفتوح» در تاریخ سلطان «علاءالدین محمد خلجی» که به‌نام تاریخ علایی نیز معروف است؛
2. «رسائل الإعجاز» یا اعجاز خسروی که کتاب بزرگی است شامل قواعد انشاء زبان فارسی؛
3. «افضل الفوائد»، دربارۀ فضائل نظام‌الدین اولیا.

نوآوری

تلفیق قالب‌های مختلف شعری، به‌کارگیری بحرها و اوزان مختلف برای موضوع واحد، آوردن عنوان منظوم برای بخش‌های مختلف اثر و استفاده از فن مناظره از نوآوری‌های کم‌نظیر امیرخسرو است. همچنین، او سیزده نغمه و پردۀ موسیقی را ابداع و در مثنوی حماسی و تاریخی تحول ایجاد کرده است.

ویژگی‌ آثار

1. پیروی از بزرگان ادب فارسی

امیرخسرو، آثار بزرگان ادب فارسی را مطالعه کرده و از آنها تأثیر زیادی پذیرفته است. او در مثنوی، داستان‌سرایی و خمسه‌نگاری از نظامی گنجوی متابعت کرده و در غزل از پیروان سعدی بوده و در قصیده، سنایی و خاقانی را سرمشق قرار داده بود.

2. داستان‌های تخیلی و اشعار حماسی

در آثار او داستان‌های تخیلی و اشعار حماسی برجسته وجود دارد که موضوع آن را از نظامی اقتباس کرده است؛ اما موضوع داستان‌ها را با هنرمندی و بلاغت پرورانده و به ا‌شکال مختلفی تصویر کرده است. امیرخسرو در آثار خود به فلسفۀ زندگی و مسائل روزمرۀ اجتماعی، مانند استاد خود نظامی، نپرداخته است. غزل‌های او دارای انسجام درونی بوده و مضامین مثنوی‌های او برگرفته از تاریخ محلی و معاصر وی است.

درگذشت

امیرخسرو در 725ق در هند درگذشت و نزدیک آرامگاه استادش نظام اولیاء به خاک سپرده شد.

جایگاه امیرخسرو در ادبیات فارسی

امیرخسرو به‌دلیل اینکه تحت تأثیر بزرگان ادب فارسی بوده، اشعار وی گزیده‌ای از مهم‌ترین و مؤثرترین بخش شعر و ادب فارسی است. او پس از مولانا، فخرالدین عراقی، سعدی و پیش از حافظ شیرازی، تعالیم و اندیشه‌های قرآنی را در ضمن آموزه‌های عرفانی بیان کرده است. حافظ شیرازی به او علاقه‌مند بود و آثار او را مطالعه می‌کرد. بیت زیر از حافظ، یادآوری کنایه‌آمیز از امیرخسرو دهلوی است:

شکرشکن شوند همه طوطیان هند

زین قند پارسی که به بنگاله می‌رود

نمونه‌ای از اشعار امیرخسرو دهلوی

دلم در عاشقی آواره شد آواره‌تر بادا

دلم در عاشقی آواره شد آواره‌تر بادا		تنم از بیدلی بیچاره شد بیچاره‌تر بادا
به تاراج عزیزان زلف تو عیاری‌ای دارد		به خونریز غریبان چشم تو عیاره‌تر بادا
رخت تازه‌ست و بهر مردن خود تازه‌تر خواهم		دلت خاره‌ست و بهر کشتن من خاره‌تر بادا
گر ای زاهد، دعای خیر می‌گویی مرا این گو		که آن آواره از کوی بتان آواره‌تر بادا
همه گویند کز خونخواریش خلقی به جان آمد		من این گویم که بهر جان من خونخواره‌تر بادا
دل من پاره گشت از غم نه زان‌گونه که به گردد		وگر جانان بدین شاد است، یارب، پاره‌تر بادا
چو با تر دامنی خو کرد خسرو با دو چشم تر		به آب چشم پاکان دامنش همواره ‌تر بادا

منابع

• امیرخسرو دهلوی، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
• «امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت کتابناک، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
• «امیرخسرو دهلوی، خسرو بن محمود»، ویکی نور، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1401ش.
• بینش، تقی، «دهلوی، امیرخسرو»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 27 آذر 1398ش.
• جهانگیری، غلام‌رضا، «پارسی‌گویان هند»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 17 تیر 1398ش.
• خلیلی جهان‌تیغ، مریم، «نقد شعر و شاعری در هنر منثور امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، سال دوم، بهار و تاستان 1383ش.
• «دربارۀ امیرخسرو دهلوی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1400ش.
• عالی‌محمودی، نوریان و امیدوار، سیدمهدی، «سبک امیرخسرو دهلوی»، مجلۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شماره 1 (پی‌درپی 21)، پاییز 1394ش.
• «وفات امیرخسرو دهلوی»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 30 تیر 1397ش.