معماری حمام؛ سازه و ساختار سنتی حمام‌ها در ایران
حمام‌ها، در ایران، همواره به دلیل سفارشات مؤکد فرهنگی بر شست‌وشو و پاکیزگی، جایگاهی ویژه داشته‌اند. نقش حمام در ایجاد و ساختار روابط اجتماعی، پیوند مستحکم آن با آیین‌ها و آداب و رسوم محلی ـ مذهبی، ارتباط آن با علم و به‌خصوص روش‌های طب سنتی و حضور در عرصه‌های فرهنگی مردم، از جمله ویژگی‌هایی است که این بناها را از دیگر عناصر معماری ایرانی متمایز می‌کند. امروزه این گونه‌های معماری از آسیب‌پذیرترین انواع بناهای سنتی در ایران هستند و بیشتر آن‌ها، دچار تغییراتی اساسی شده یا به‌صورت کامل تخریب گشته‌اند.[۱]
ساخت حمام بعنوان یک کار خیر از دیرباز در ایران رواج داشته و خَیران نه‌تنها به درآمد این بناها چشم‌داشتی نداشتند، بلکه برای هزینه‌های روزمره و تعمیر و نگهداری آن‌ها نیز دست به جیب می‌شدند.[۲]
حمام‌های سنتی را همیشه پایین‌تر از سطح زمین می‌ساختند. این کار باعث می‌شد، حرارت داخل حمام با حرارت طبیعی زمین هماهنگ شده و در نتیجه، در تابستان‌ها خنک و در زمستان‌ها گرم بماند. معماران بر بالای دو نقطه‌ی اصلی حمام‌ها یعنی رختکن و گرم‌خانه، دو گنبد تعبیه می‌کردند که از سطح زمین اطراف بلندتر بوده و بر رأس آن‌ها نورگیرهایی کار می‌گذاشتند که فضای زیر خود را به‌صورت طبیعی روشن کنند. معماران، ساختمان‌های قدیمی را برای حمام در نظر می‌گرفتند تا بوی آهک و سایر بخارهای آن رفته باشد. در ورودی حمام‌ها، یک درب وجود داشت که از طریق خرپشته به زیرزمین راه می‌یافت و یک راهروی نسبتا طولانی و پیچ در پیچ در ابتدای آن قرار داشت. این راهروها معمولا شیب تندی داشته یا پله‌هایی را بر آن‌ها می‌ساختند تا به دهلیز برسد. دهلیز همان فضای تاریک بین راهرو و رختکن است. برعکس آن، رختکن‌ها به‌سبب نورگیرهای تعبیه شده در بالای‌شان، روشن و وسیع بوده و در وسط آن‌ها یک حوض با آب‌نما یا فواره‌های آب قرار می‌دادند. معماری رختکن‌ها معمولا به صورت هشت‌گوش، چهارگوش مربعی یا مستطیلی بود. در اطراف این رختکن‌ها، غرفه‌های سکوداری برای گذاشتن بغچه‌های افراد، درآوردن رخت، بستن لنگ، نشستن و رفع خستگی، قلیان کشیدن، چای نوشیدن، انجام ماساژ توسط کارگر حمام و درنهایت لباس پوشیدن وجود داشت. در زیر سکوها نیز فضاهای کوچکی را برای کفش افراد در نظر می‌گرفتند که کته نام داشت. گاهی این غرفه‌ها به گروه خاصی از افراد اختصاص داشت. برای مثال، حمام گنج‌علی خان دارای 6 شبستان مخصوص سادات، روحانیون، خان‌ها، اعیان، بازاریان و مردم عادی بود. پس از رختکن، میان‌در بود، فضایی با چند سکو برای پهن کردن لنگ‌های خیس و گذاشتن اسباب حمام. میان‌در همچنین به سه نقطه کاربردی حمام راه داشت: 1. مستراح؛ 2. واجبی‌خانه؛ و 3. فضایی وسیع با سه خزانه آب (آب ولرم، سرد و گرم).[۳] سوخت لازم برای گرم کردن آب حمام نیز از برگ خشک درختان، پِهِن یا فضولات چهارپایان و سایر حیوانات، بته‌های بیابانی، لباس‌های پوسیده و کهنه، استخوان‌های قصابی و کله‌پزی تأمین می‌شد.[۴] در محوطه‌ی گرم‌خانه، استخرهایی را به نام چاله‌حوض برای آب‌بازی و شنا تعبیه می‌کردند. تقریبا تمام این حمام‌های سنتی در ایران فاقد دوش بوده و از خزینه استفاده می‌کردند.
حمام‌های سنتی و معروف ایران
- حمام گنج‌علی خان: معروف به حمام خان از شاهکارهای معماری ایران است که در 830ق و در کرمان ساخته شد.[۵]
- حمام امیر چخماق: پس از این‌که بی‌بی خاتون، همسر فرمانروای یزد، دستور به ساختن مسجدی به نام همسرش را در این شهر داد، خود او نیز دستور ساخت حمام، کاروانسرا، میدان و تکیه‌ای کنار مسجد را داد تا مجموعه کامل شود، این بنا به حمام امیرچخماق معروف شد.[۶]
- حمام امیر غیاث‌الدین: از جمله حمام‌های قدیمی و مشهور در شهر یزد بود.
- حمام نو: در زمان پادشاهی شاه‌عباس دوم در شهر یزد ساخته شد.[۷]
- حمام پنجه‌علی: مردم در یزد معتقدند که دست حنا بسته‌ی حضرت علی بر در یا دیوار این بنا کشیده شده، درنتیجه جای آن را با سنگی به شکل پنجه‌های دست به یادبود او گذاشته‌اند. افرادی می‌گویند این حمام نیازی به سوخت ندارد.
- حمام خان: از جمله حمام‌های معروف شهر یزد بوده که در زمان خواجه نصیرالدین طوسی برای هلاگو ساخته شد.[۸]
- حمام شیخ بهایی: این حمام که در اصفهان و به دستور شیخ بهایی ساخته شد فقط با شعله‌ی یک شمع گرم می‌شد.[۹]
- حمام آب گرم محلات: بر روی چشمه‌ی آب گرم محلات در دلیجان و به دستور محمدشاه قاجار ساخته شد.[۱۰]
- حمام وکیل: از جمله حمام‌های بزرگ در ایران است که کنار مسجد وکیل کریم‌خان در شیراز ساخته شد. خزینه‌ی این حمام بسیار بزرگ است و در رختکن آن هزاران نفر می‌توانند به‌صورت همزمان بنشینند.[۱۱]
- حمام علیشاه: به دستور والی اصفهان، علیشاه فرزند سلطان خوارزم، ساخته شد.[۱۲]
- حمام اوچ‌دکان: از زیباترین حمام‌های ایرانی، با چاله حوضی زیبا در وسط آن، در زنجان ساخته شد. متاسفانه این بنا با احداث خیابانی خراب شد.[۱۳]
- حمام پهنه‌ی سمنان: از آثار باستانی در شهر سمنان که در 1312ق بازسازی شد. روی دیوارهای بیرونی این بنا، نقش شیر و خورشید، سربازان قاجار، گل و بته‌های زیبا و ابیاتی از شاعرانی معروف دیده می‌شود.[۱۴]
- حمام میمند: حمامی کنده شده در دل کوه و دارای کوچه و دالانی است که به رختکن و سپس به گرم‌خانه‌ی حمام راه می‌یابد. رختکن شامل حوضی در وسط و سکوهایی در اطراف است. در پایین گرم‌خانه نیز خزینه‌ی کنده شده و یک دیگ مسی در کف خزینه وجود دارد. زیر این گودال، دالانی است که برای آتش افروختن و گرم کردن دیگ است و کنار آن دالانی تعبیه شده که دود ناشی از سوخت را به بیرون هدایت می‌کند.[۱۵]
- حمام تبریز: خزینه‌ی این حمام بسیار بزرگ است به طوریکه 20 نفر به طور همزمان امکان استفاده از آن را داشتند. این حمام به دستور محمدشاه قاجار در تبریز ساخته شد.[۱۶]
پانویس
- ↑ طبسی، حمام‌ها در ضرب‌المثل‌های فارسی، زمستان 1395، ص4.
- ↑ مستوفی، نزهة القلوب، ج1، ۱۳۳۱ق، ص229.
- ↑ پیرزاده، سفرنامه، ۱۳۴۲ش، ص198-200؛ نجمی، ایران قدیم و تهران قدیم، ۱۳۶۲ش، ص435.
- ↑ شکوهی، حِرَف و مشاغل قدیم مردم سمنان و کشور، ۱۳۹۱ش، ص۷۲.
- ↑ باستانی پاریزی، گنجعلی‌خان، ۱۳۶۲ش، ص60.
- ↑ تاج‌بخش، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران از اسلام تا صفویه، ۱۳۸۱ش، ص۲۹۶.
- ↑ افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج1، ۱۳۴۸ش، ص37.
- ↑ پیرنیـا، آشنـایی بـا معماری اسلامی ایران، ۱۳۷۱ش، ص198.
- ↑ نفیسی، مقدمه بر دیوان شیخ بهایی، ۱۳۷۲ش، ص52؛
غفاری جاهد، «اسطورۀ شیخ بهایی»، ج2، ۱۳۸7ش، ص84. - ↑ پیرزاده، سفرنامه، ج1، ۱۳۴۲ش، ص8.
- ↑ پیرزاده، سفرنامه، ج1، ۱۳۴۲ش، ص69 و 70.
- ↑ رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۴۰۶.
- ↑ موسوی زنجانی، تاریخ زنجان، ۱۳۵۲ش، ص۶۷-۷۳.
- ↑ بلوکباشی، در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ‌های دیگر نگریستن، ۱۳۸۸ش، ص۳۸۴.
- ↑ عزیزی، منصور، تاریخ و فرهنگ شهربابک، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۲ش، ص۳۰۸ و ۳۰۹.
- ↑ بن‌تان، اگوست، سفرنامه، ترجمۀ منصوره اتحادیه، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۴ش، ص۷۲ و ۷۳.
منابع
- افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۸ش.
- باستانی پاریزی، محمدابراهیم، گنجعلی‌خان، تهران، اساطیر، ۱۳۶۲ش.
- بلوکباشی، علی، در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ‌های دیگر نگریستن، تهران، گل‌آذین، ۱۳۸۸ش.
- بن‌تان، اگوست، سفرنامه، ترجمۀ منصوره اتحادیه، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۴ش.
- پیرنیـا، محمدکریم، آشنـایی بـا معماری اسلامی ایران، به تحقیق غلامحسین معماریان، تهران، دانشگاه علم و صنعت، ۱۳۷۱ش.
- پیرزاده، محمدعلی، سفرنامه، به تحقیق حافظ فرمانفرماییان، تهـران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
- تاج‌بخش، احمد، تاریخ تمدن و فرهنگ ایران از اسلام تا صفویه، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۸۱ش.
- رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۲ش.
- شکوهی، فرهنگ، حِرَف و مشاغل قدیم مردم سمنان و کشور، سمنان، حبله رود، ۱۳۹۱ش.
- طبسی، محسن، حمام‌ها در ضرب‌المثل‌های فارسی، فصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، سال4، شماره 11، زمستان 1395.
- عزیزی، منصور، تاریخ و فرهنگ شهربابک، کرمان، مرکز کرمان‌شناسی، ۱۳۸۲ش.
- غفاری جاهد، مریم، «اسطورۀ شیخ بهایی»، مجموعه مقالات کنگرۀ بزرگداشت شیخ بهاءالدین عاملی، تهران، فکر، ج2، ۱۳۸7ش.
- ملک‌الاطباء رشتی، محمدکاظم، حفظ الصحۀ ناصری، به تحقیق رسول چوپانی، تهران، طب سنتی ایران، ۱۳۹۰ش.
- مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، به تحقیق لسترنج، لیدن، ۱۳۳۱ق.
- موسوی زنجانی، ابراهیم، تاریخ زنجان، تهران، کتابفروشی مصطفوی، ۱۳۵۲ش.
- نجمی، ناصر، ایران قدیم و تهران قدیم، تهران، جانزاده، ۱۳۶۲ش.
- نفیسی، سعید، مقدمه بر دیوان شیخ بهایی، تهران، چکامه، ۱۳۷۲ش.