نقش تربیتی معلم

نقش تربیتی معلم؛ اثرگذاری معلم در شکل‌دهی به باورها، نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتار فراگیران.

نقش تربیتی معلم، مفهوم تربیتی و جامعه‌شناختی است که در آن به مسئولیت آموزگار در جامعه‌پذیری و انتقال ارزش‌های گوناگون یک جامعه، به فراگیران پرداخته می‌شود. به‌باور کارشناسان امور تربیتی، معلم به‌دلیل ارتباط نزدیک و مستمر با فراگیران در محیط مدرسه، نقش اساسی در شکل‌دهی باورها، نگرش‌ها، ارزش‌ها و رفتار آنها دارد.

مفهوم‌شناسی

واژۀ معلم در لغت به‌معنی آموزگار، مدرس و استاد آمده است و در اصطلاح نیز همین معنای لغوی مورد توجه بوده و به کسی که چیزی را به دیگری می‌آموزد، معلم گفته می‌شود. پیامبر اسلام نیز خود را معلم معرفی کرده است.در ایران، واژۀ معلم بیشتر به آموزگاران مدارس ابتدایی و دبیران دبیرستان، اطلاق می‌شود. نقش‌ تربیتی ‌معلم، به مجموعه‌ای از اعمال و رفتاری اطلاق می‌شود که از آموزگاران در مراکز آموزشی همچون مدرسه، دانشگاه و کلاس درس صادر می‌شود و در هدایت و تربیت فراگیران تأثیرگذار است.

نقش‌های معلم

الف. سنتی (آمیختگی آموزش و تربیت)

در نظام سنتی آموزش، معلمان رکن اصلی تعلیم و تربیت بودند‌ و در آموزش و تربیت فراگیران نقش برجسته داشتند. در نظام سنتی، فراگیران از نقاط دور و نزدیک در شهرها و روستاها، دور معلم جمع می‌شدند و از دانش او، بهره می‌بردند. در این روش، معلم در کنار آموزش، نقش حداکثری در تربیت فراگیران داشت؛ تعیین سیاست‌ها و خط‌مش‌های کلی نظام تعلیم و تربیت همچون تعیین مکان و برنامه‌ریزی آموزشی، تربیتی، تهیۀ کتاب و محتوا بر عهدۀ معلم بوده است.

ب. مدرن (تفکیک آموزش از تربیت)

با ورود فنّاوری و وسایل جدید آموزشی همچون رادیو، تلویزیون، اینترنت، ماهواره، روزنامه و مجله در فضای نظام آموزشی، همچنین کاهش اختیارات معلم در امر تعلیم و تربیت، از نقش تربیتی معلم کاسته شده و او تنها آموزگار است. تعیین مکان آموزش، برنامه‌ریزی و محتوای آموزشی که نقشی اساسی در تربیت فراگیران دارد، به‌عهدۀ نهادها و افراد دیگر گذاشته‌ شده است.

جایگاه معلم در آموزه‌های دینی

معلم به‌عنوان آموزگار، در آموزه‌های دینی، جایگاه برجسته و نقش پیامبرگونه دارد. برای مثال، پیامبر اسلام خود را معلم معرفی کرده و نقش دانشمندان امت اسلامی را نیز مانند نقش انبیاء بنی‌اسرائیل دانسته است؛ زیرا، وظیفۀ عالمان و معلمان هردو مانند پیامبران الهی، روشنگری و هدایت جامعه است.

عرصه‌های نقش‌آفرینی معلم

تربیت اخلاقی

تربیت اخلاقی، مجموعه‌ای از اصول، ارزش‌ها و فضایل اخلاقی است كه در آن ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری مورد توجه قرار گرفته است. در تحقق این اصول و ارزش‌ها، معلم نقش مهم و اساسی دارد. فراگیران در بُعد اخلاقی، همچون بُعد علمی از معلم خود تأثیر می‌پذیرند. زیرا آنها معلم را برتر از دیگران می‌دانند و به‌مقتضای حس کمال‌جویی و فضیلت‌خواهی که در افراد وجود دارد، شاگردان سعی می‌کنند با الگو قرار دادن معلم از اخلاق، رفتار و گفتار او در ارتباط با دیگران، محیط خانه و جامعه، تقلید کنند.

تربیت سیاسی

تغییر نگرش سیاسی دانش‌آموزان، افزایش مهارت‌های مشارکتی و اجتماعی، احساس مسئولیت نسبت به سرنوشت خود و دیگران که از آن تعبیر به تربیت سیاسی شده است، از دیگر نقش‌های تربیتی معلمان در جامعه است. معلم ضمن بیان رویکردهای مختلف سیاسی در جامعه، مانند رویکرد محافظه‌کاری، انتقادی، دمکراتیک، دانش‌آموزان را نسبت به وضع موجود جامعه (ضعف‌ها و قوت‌ها) آگاه می‌کند. تعریف احزاب سیاسی، کارکردها و اهداف آن از دیگر موارد تربیت سیاسی دانش‌آموزان است که معلم نقش عمدۀ در آن دارد.

تربیت اجتماعی

معلم، با شناساندن ارزش‌های اجتماعی به دانش‌آموزان، مانند وطن‌دوستی، مسئولیت‌پذیری، رعایت نظم، تعاون اجتماعی، ازدواج و تشکیل خانواده، رعایت حقوق همسایه و شهروندان، انضباط اجتماعی، قوانین، مقررات، آداب‌ و رسوم اجتماعی در جامعه‌پذیری و سبک زندگی فراگیران نقش عمده دارد.ضرورت مشارکت اجتماعی، سیاسی، عدالت اجتماعی، آزادی‌های مشروع و قانونی، نحوۀ تعامل با دیگران ازجمله مواردی است که معلمان نقش اساسی در تربیت آنها دارند.

تربیت اقتصادی

تربیت اقتصادی، مجموعه‌ای از عناصر بینشی، گرایشی و رفتاری است که انتخاب‌ها و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی افراد را جهت می‌دهد. در این بُعد از تربیت، معلم در بهبود معیشت فردی و اجتماعی دانش‌آموزان مؤثر است. او، با بیان و ترسیم وضعیت اقتصادی جامعه و خانواده‌ها، دلیل ضعف و قوت اقتصاد در میان خانواده‌ها و جامعه را بیان، و راه حل و برون ‌رفت از آن را ارائه می‌کند. معلم با مذمت از اسراف و تشویق فراگیران در استفادۀ درست از وسایل شخصی همچون کیف، مداد، دفتر، خودکار و وسایل عمومی مانند مدرسه، میز، کلاس درس، وسایل گرمایشی، سرمایشی و بهداشتی در مدرسه، همچنین ترغیب آنها در استفاده از وسایل ارزان‌قیمت و تولید داخلی، در تربیت اقتصادی دانش‌آموزان و بهبود وضعیت اقتصادی خانواده‌‌ها و جامعه تأثیرگذار است.آشناسازی فراگیران با بنگاه‌های اقتصادی، شرکت‌های تولیدی، شغل‌های نوظهور، بازارهای کار و سرمایه‌گذاری، قوانین بیمه، کار و تشویق آنها به مهارت‌آموزی از دیگر نقش‌های معلم در تربیت اقتصادی فراگیران است.

تربیت دینی

معلم درآموزش باورهای دینی، ایمان‌آفرینی و شکل‌دهی رفتارهای دینی دانش‌آموزان نقش اساسی دارد. او، با اطلاعات درست که از معارف دینی در اختیار فراگیران قرار می‌دهد، از نظر شناختی نگرش آنها را به سمت معارف دینی بیشتر می‌کند و زمینۀ پذیریش آن را در دانش‌آموزان به وجود می‌آورد.

روش‌های ایفای نقش

الف. عملی

حضور عملی معلم در مناسک و مناسبت‌های دینی همچون شرکت در نماز جماعت در مدرسه، احیاء شب‌های قدر، اردوهای زیارتی که از طرف مدرسه برگزار می‌شود، کمک به دانش‌آموزان ضعیف و فقیر از جملۀ روش‌های عملی است که در تربیت فراگیران مؤثر است.

ب. گفتاری

بیان آثار معارف و مناسک دینی همچون توحید، نبوت، معاد، امامت، نماز، روزه، زیارت، اطلاعات دادن دربارۀ احزاب سیاسی و کارکردهای آنها در رشد و توسعۀ سیاسی و اجتماعی کشور، نقش مهمی در شکل‌گیری تربیت دینی، سیاسی و اجتماعی فراگیران دارد.

ج) شایستگی‌های معنوی

رعایت عدالت و انصاف در نمره دادن، التزام به احکام دینی و ضوابط شرعی، خیرخواهی و نوع‌دوستی، مبارزه با ظلم، فساد و انحراف در روح و روان فراگیران تأثرگذار است. اگر معلم فرد حق‌جو و ظلم‌ستیز باشد، شاگردان نیز حق‌جو و ظلم‌ستیز تربیت می‌شود. داشتن وقت‌شناسی و نظم در انجام کارها، نظافت فردی و محیطی در مدرسه و کلاس درس، رعایت اصول و ارزش‌های اخلاقی همچون برخورد مناسب با فراگیران و کادر آموزشی، پرهیز از دروغ، توهین، تهمت نسبت به دیگران، از دیگر اموری است که رعایت آنها توسط معلم، در تربیت فراگیران تأثیرگذار است.

د) آراستگی‌های ظاهری

آراستگی‌های ظاهری معلم همچون نحوۀ لباس پوشیدن، انتخاب جنس و پارچۀ لباس، رنگ و نحوۀ دوخت آن، وضعیت سروصورت و نحوۀ آرایش او، کیفیت راه رفتن، نشستن، نحوۀ حرف زدن و خندیدن، چهرۀ گرفته، خشن، شوخ‌طبع، خندان، حالت نشاط، شادابی، کسالت و بی‌حوصلگی معلم در مدرسه و کلاس درس در تربیت شاگردان نقش اساسی دارد.

منابع

• قرآن.
• آقامحمد، جواد، و اسدی، سیداحسن، «شایستگی‌های موردنیاز معلمان در تربیت سیاسی و اجتماعی دانش‌آموزان»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، سال 22، شمارۀ 109، 1395ش.
• «بررسی نقش معلم بر تربیت اخلاقی و دینی دانش‌آموزان ابتدایی بر اساس تعالیم مقدس اسلامی»، وب‌سایت وحدت تبار، تاریخ درج مطلب: 18 اردیبهشت 1399ش.
• خلیلی، نیک‌محمد، «ویژگی‌های معلم در ارتباط با نقش تربیتی او»، فصلنامۀ تخصصی معارف اسلامی و علوم تربیتی، انجمن گروه تربیتی، سال 2، شمارۀ 4، 1396ش.
• دارمی، عبدالله، سن‌الدارمی، دمشق، مطبعة ‌الاعتدال، بی‌تا.
• داوودی، محمد، نقش‌معلم در تربیت دینی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 15 خرداد 1402ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۀ الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.
• معافی، حسین، «نقش مدارس و مشاوران در تربیت اقتصادی و حرفه‌ای»، وب‌سایت وزارت آموزش‌وپرورش، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1401ش.
• «نقش معلم در تربیت دانش‌آموزان»، وب‌سایت شورای عالی آموزش‌وپرورش، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1401ش.
• «نقش معلمان در اقتصاد مقاومتی»، وب‌سایت شبکۀ اطلاع‌رسانی راه دانا، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1395ش.