انگوزه

اَنگُوزَه (انغوزه)؛گیاهی دارویی در افغانستان. انگوزه (هنگوزه یا انغوزه) از مهم¬ترین گیاهان دارویی خودرو است که نقش و اهمیت بی¬‌بدیلی در اقتصاد مردم در برخی از مناطق افغانستان دارد.

نام‌گذاری

در منابع فارسی از گیاه انگوزه با نام‌های متعدد و متنوعی یاد شده است مانند: انگدان، کُما، راف، رافه، اشترغاز، بارزَد، بیرزد، بیوزا، انگژد و باریجه.

تاریخچه

انگوزه از گیاهان بسیار قدیمی است و از آن به‌عنوان «غذای خدایان» و «سرگین شیطان» یاد می‌شود. تا حدود دهۀ چهل شمسی، مردم برخی از مناطق افغانستان با این گیاه و خواص آن آشنایی نداشتند. در اوایل این قرن، افغان¬ها و برخی دیگر از مردمان مهاجر، انگوزۀ برخی از مناطق را جمع‌آوری می‌کردند. مردمان محلی به‌مرور زمان در این زمینه تجاربی به دست آورده و به هِنگ‌زنی (برداشت انگوزه) پرداختند.

مشخصات

انگوزه گیاهی علفی، چند ساله و دارای ریشۀ ضخیم و گوشتی است. این گیاه دارای برگ‌های بسیار بریده و غباری بوده و ساقه‌ای گوشتی دارد. ارتفاع این گیاه نیز تا حدود 2 متر می‌رسد. گل‌های انگوزه زردرنگ و چتری ‌مانند است که در آخر ساقه پدید می‌آید. ساقۀ انگوزه نیز در چند سال ابتدایی سن خود، در دید نبوده و برگ‌های آن روی زمین گسترده است. میوۀ انگوزه دارای دو تخم به‌رنگ قهوه‌ای تیره و بسیار بدبو است. انگوزه در زمین‌های بایر، خشک و آهکی می‌روید.

گسترۀ جغرافیایی

انگوزه در بسیاری از مناطق افغانستان، ایران و آسیای‌میانه به دست آمده و به‌صورت عمده به خارج از این کشورها نیز صادر می¬شود. 

این گیاه با جنس‌های متنوع خود، از تیرۀ چتریان به‌شمار می‌آید که بیشتر در مناطق کوهستانی و گاه بیابانی ایران پراکنده است. ۱۵گونۀ انگوزه از جمله کما یا انغوزۀ لرستانی، کمای بینالودی و کمای جندقی، بومی ایران هستند. افزون بر ایران، آسیای صغیر، ارمنستان و افغانستان از دیگر رویش‌گاه‌های این گیاهان به شمار می‌روند.

گیاه انگوزه در افغانستان

در بسیاری از مناطق افغانستان، به این گیاه و شیرۀ آن انگوزه می‌گویند اما در ولسوالی (شهرستان) بلخاب ولایت (استان) سرپل به گیاه انگوزه «رَو» اطلاق می‌شود. سه نوع رو «پَشمَک‌رَو»، «شَکر¬رَو» و «گَندَه‌رَو» در بلخاب وجود دارد و هر سه نوع این روها، نَر¬رَو هم دارند که یالَه (ساقه) می¬کنند و شیره ندارند. از سه نوع رو ذکر شده، پشمک¬رو شیرۀ بیشتری دارد.

انگوزه در بلخاب

بلخاب مرکز انگوزه در افغانستان است. این گیاه در اقتصاد بلخاب نقش زیادی دارد. نقش انگوزه از حدود 70 سال قبل برای مردم مشخص بوده اما در حدود 50 سال اخیر انگوزه مهم¬ترین صادرات بلخاب به شمار می¬رود. هند و پاکستان مقصد اصلی انگوزۀ بلخاب هستند. از قدیم در بلخاب انگوزه دو کاربرد مهم داشته است: 1. دفع کرم معده و 2. مبارزه با نوعی آفت زراعی. برای دفع کرم معده مقدار کمی انگوزه به بیمار خورانده می¬شد. برای مبارزه با آفت نیز مقداری انگوزه در یک کیسه در مسیر آبی قرار داده می¬شد که به‌سوی زمین‌های زراعی جریان داشت. در شرایط فعلی نیز انگوزه در بلخاب بسیار کم به مصرف می¬رسد و تمام آن صادر می¬شود. انگوزه از تریاک، سود بیشتری دارد و به‌همین دلیل در بلخاب به‌ندرت ممکن است خشخاش کشت شود. امروزه، در برخی از مناطق بلخاب باغ‌های بزرگ میوه را به کشت‌زار انگوزه تبدیل کرده‌اند.

کشت گیاه انگوزه

انگوزه در چند دهۀ قبل از گیاه خودرو و وحشی به دست می¬آمد. در چهل سال گذشته به‌دلیل بهره‌وری غیرفنی از آن، در بیشتر مناطق، گیاه خودرو انگوزه نابود شده است. در چند سال اخیر نیز این گیاه در زمین‌های آبی و در برخی از موارد در زمین‌های دیمی کشت می‌شود.

فرایند کشت

مردم برخی از مناطق افغانستان به کشت وسیع گیاه انگوزه در زمین¬های خود، روی آورده¬اند. تخم آن گیاه از خارج وارد شده و کِشت می‌شود. گیاه کاشته شده حدود سه سال بعد از تخم¬پاشی شیره می¬دهد و حدود بیست و پنج سال عمر می¬کند. تپه¬ها، دامنۀ کوه‌ها، زمین¬های ناهموار و پرشیب و تمامی مناطق گرمسیر استعداد خوبی برای پرورش بوتۀ هِنگ دارند. پرورش آن بوته در دشت‌ها و بغل کوه‌ها، محصول به‌مراتب بیشتری از کاشت آن در زمین¬های آبی دارد.

شیرۀ گیاه

گیاه انگوزه ریشه¬ای بزرگ در زیر زمین دارد، برگ¬ها و ساقۀ آن که بوی تند و زننده¬ای دارد همه‌ساله سبز شده و رشد می¬کنند. این برگ و ساقه بعد از تکمیل دورۀ رشد بریده شده و ریشۀ آن در زیرزمین باقی می¬ماند. شیره¬ای که از ریشۀ گیاه می¬تراود، جمع¬آوری شده و در بازارها به فروش می¬رسد. این شیره، بوی تند و زننده‌ای دارد. شیره¬گیری بیش از حد، شیره¬گیری توسط افراد ناوارد و تازه¬کار، زیر خاک نکردن ریشه بعد از اتمام دورۀ شیره¬گیری و استفاده از روش¬های نادرست شیره¬گیری سبب خشک شدن دایمی ریشۀ گیاه می¬شود.

وسایل جمع‌آوری شیره

کَلَنگ یا زاقنُول، دو عدد دَستکالَه (یکی برای برش و دیگری برای جمع¬آوری شیره) و دُول یا دُولَک که شیره را در آن می¬ریزند، از جمله وسایل جمع‌آوری شیره هستند.

شیوۀ جمع‌آوری شیره

گیاه انگوزه در بهار سبز می¬شود و بوی بسیار تندی دارد. وقتی در اواخر تابستان شاخه¬های آن کامل شد و به زردی گرایید، هنگ¬زَن¬ها (کسانی که شیرۀ گیاه را جمع¬آوری می¬کنند) ابتدا با استفاده از کلنگ، خاک اطراف گیاه را کنده، شاخ‌و‌برگ آن را بریده و بالای کُندۀ (ریشه) آن پوشال یا سنگی می‌گذارند. آنها، در حدود 15 یا 20 روز بعد برای جمع¬آوری شیره مراجعه می¬کنند. خاک¬های اطراف کنده (ریشه) را برداشته و با یک ابزار آهنی تیغ¬دار به‌نام دستکاله که کوچک¬تر از کف دست است، از قسمت بالای کنده (ریشه)، کمی برش می¬زنند که از آن شیره بیرون می¬آید. شیرۀ اول، زرد و خشک است. آن را جمع می¬کنند و در ظرف مخصوص می¬ریزند. قسمت ریشه را تمیز می¬کنند. با دِستکاله سر آن را به اندازۀ پوست پیاز می¬بُرند به‌گونه¬ای که بر اثر برش، در وسط آن گودی ایجاد ¬شود. شیره در همان گودی جمع می¬شود. سپس چند سنگ اطراف و بالای آن می‌¬گذارند تا از دید آفتاب و آسیب خاک و سنگ در امان بماند. دو یا سه روز بعد وقتی‌که شیره کمی سخت شد آن را در یک ظرف دارای دستۀ چوبی که به آن دَولک می¬گویند جمع کرده و دوباره با دستکاله از جای برش قبلی، کمی برش می‌زنند. بعد از برش دوم شیرۀ سفیدرنگی بیرون می¬آید. سپس هر 15 روز یک‌بار آن را برش می¬زنند تا حدود 10، 15 یا 20 مرتبه که دورۀ شیر¬دهی سال زراعی به پایان می¬رسد و شیرۀ گیاه خشک می¬شود. هرچه هوا گرم¬تر باشد، گیاه شیرۀ بیش‌تری می¬دهد. سال بعد همان بوته دوباره یاله و برگ کرده و شیره می‌دهد. این فرایند ادامه می¬یابد تا حدود 25 سال که گیاه خشک شده و از بین برود.

خواص دارویی

انگوزه در افغانستان مصرف دارویی زیادی ندارد. برخی برای از بین بردن کرم معده مقدار کمی از شیرۀ آن را می¬خورند. همچنین آن را برای از بین بردن آفت و انگل¬های زراعتی در جوی آب می‌گذارند. عمدۀ انگوزه افغاستان به‌صورت کلی به خارج از کشور (هندوستان) صادر می¬شود. در هندوستان از شیرۀ این گیاه در ساخت انواع پودرهای شیمیایی، دارویی و آرایشی استفاده شده و به کشورهای مختلف صادر می‌شود. در برخی از منابع کهن، حلتیت یا انگژه را گرم و خشک و در درجۀ سوم دانسته، سپس به بیان خواص آن می‌پردازند؛ مانند این‌که مالیدن آن به پنبه و گذاردن روی دندان کرم‌خورده، دندان را تکه‌تکه کرده، بیرون می‌افکند؛ نیش عقرب و گاز سگ را بی‌اثر می‌سازد؛ ریختن آن با عسل در چشم، مانع آب‌آوردن چشم می‌شود؛ آماس و ورم‌های مخاطی را می‌خواباند؛ ترکیب آن با روغن زنبق یا شراب و مالیدن آن به آلت تناسلی باعث نعوظ قوی‌تر و افزایش لذت جماع خواهد شد.

پانویس

منابع

• اخوت، احمدرضا و قهرمان، احمد، تطبیق نام‌های کهن گیاهان دارویی با نام‌های علمی، تهران، موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ش.
• ابومنصور موفق هروی، الابنیة عن حقائق ‌الادویة، به‌تحقیق احمد بهمنیار و حسین محبوبی اردکانی، تهران، ۱۳۴۶ش.
• رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و اجتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
• سلطانی، ابـوالقاسم، دایرة المعارف طب سنتی (گیـاهان دارویی)، تهران، 1378ش.
• عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین، مخزن‌ الادویة، کلکته، ۱۸۴۴م.