آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران؛ فرصت‌ها و چالش‌های دانش‌آموزان مهاجر افغانستانی در نظام آموزش و پرورش ایران.

مهاجرین افغانستانی از ابتدای ورود به ایران، از فرصت‌ها و مزایای حضور در جمهوری اسلامی ایران بهره گرفته‌اند و از جمله کودکان آنها از امکانات آموزشی استفده کرده‌اند؛ اما آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در جمهوری اسلامی ایران همواره با فراز و فرودهایی همراه بوده است. این پدیده با توجه به و‌ضعیت اسناد اقامتی و تراکم جمعیتی مهاجرین، با دو ایدۀ تهدیدمحور و فرصت‌محور رو‌به‌رو بوده است.

تاریخچه

پس از تهاجم شوروی به افغانستان، تعداد زیادی از افغانستانی‌ها به ایران مهاجرت کردند. یکی از دلایل عمدۀ این مهاجرت، مسئله آموزش فرزندان آنها بوده است. در آن زمان مدارس افغانستان مختلط بود، اما خانواده‌ها به‌دلیل داشتن تعلقات اسلامی از یک‌سو و اهمیت دادن به آموزش فرزندان خود از سوی دیگر، به جمهوری اسلامی ایران پناه آوردند تا فرزندان‌ آنها در محیط اسلامی درس بخوانند. در دهه شصت فرزندان مهاجر در مدارس دولتی بدون محدودیت درس می‌خواندند و بزرگسالان نیز در مراکز نهضت سوادآموزی به فراگیری سواد مشغول شدند. طبق آمارها در سال تحصیلی 1370-1371ش، تعداد دانش‌آموزان مهاجر افغانستان در مدارس ایران، 121 هزار نفر بوده است. با افزایش مهاجرین، تغییرات در داخل افغانستان و متفاوت بودن سیاست‌ دولت‌های ایران در قبال مهاجرین، به تدریج مشکلاتی در عرصه آموزش کودکان مهاجر به وجود آمد. چنان‌که در دهه هفتاد با اتخاذ سیاست برگشت مهاجرین از سوی دولت، محدودیت‌هایی برای دانش‌آموزان وضع شد. در سال 1382ش، شورای وزیران دولت وقت تصویب کرد که کودکان مهاجرین قانونی فقط با پرداخت شهریه حق تحصیل در مدارس دولتی را دارند. در این دوره تعداد دانش‌آموزان افغانستانی به 84 هزار نفر کاهش یافت و تحصیل در دورۀ پیش‌دانشگاهی برای آنها ممنوع شد.

بعد از سال 1385ش و تغییر سیاست ایران در قبال مهاجرین و کسانی که سابقه حضور آنها در ایران به بیش از ۱۰ سال می‌رسید، روند ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس ایران همواره افزایشی بوده است؛ اما پس از فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی ایران، در سال 1393ش تحول اساسی در وضعیت تحصیل دانش‌آموزان اتباع ایجاد شد؛ تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس دولتی رایگان شد و حتی فرزندان اتباع که مدرک‌ اقامتی کامل نداشتند و یا بدون مدرک بودند اجازۀ تحصیل در مدارس دولتی را دریافت کردند. در سال تحصیلی 1393-1394ش و پیش از اجرایی‌شدن فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، تعداد دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران بالغ بر ۳۶۱ هزار نفر بود؛ اما در سال تحصیلی 1394-1395ش بعد از اجرا‌شدن فرمان آیت‌الله خامنه‌ای، این رقم به حدود ۳۸۶ هزار افزایش یافت. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این فرمان برای دو سال راه‌گشا بود و بعد از دو سال به‌تدریج موانع جدیدی سر بر آورد. با وجود این، روند ورود دانش‌آموزان اتباع به مدارس حالت افزایشی داشته است. در سال ۱۳۷۵ش، تنها ۴۹ درصد از کودکان زیر ۱۸ سال مهاجر در مدارس ایران مشغول به تحصیل بودند؛ در‌ حالی‌که در سال ۱۳۹۵ش، این نسبت به حدود ۶۹ درصد رسید. طبق اعلام رئیس مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش‌و‌پرورش این نسبت در سال 1397-1398ش افزایش پیدا کرده و ۸۰ درصد واجدان شرایط توانسته‌اند در مدارس ثبت‌نام کنند. رقم کلی دانش‌آموزان اتباع در سال تحصیلی 1398-1399ش، 503 هزار اعلام شده است؛

بعد از قدرت‌گیری گروه طالبان در 1400ش و ورود موج جدید مهاجرین به ایران، آموزش کودکان مهاجر تازه‌وارد قانونی و غیر قانونی با چالش‌های فراوانی رو‌به‌رو است؛ اما اینکه در شرایط موجود تعداد دانش‌آموزان مهاجر افغانستانی چقدر هستند، رقم ثابت و هماهنگ نیست و سال به سال نیز متفاوت است. معاون آموزش مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور وزارت آموزش و پرورش در 17 اردبیهشت 1401ش کل دانش‌آموزان غیر ایرانی را ۵۲۷ هزار اعلام کرده است که اکثر آنها افغانستانی هستند. همین مرکز در 10 اسنفد همان سال اعلام کرد که در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ش، ۵۵۶ هزار نفر و در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱ش، ۶۷۰ هزار نفر دانش‌آموز اتباع افغانستانی در مدارس ایرانی تحصیل‌کرده‌اند که سرانه دانش‌آموزی این دانش آموزان به ترتیب ۴۲۷ و ۵۲۷ دلار است.

پس از فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران مرکز بین‌الملل و مدارس خارج از کشور همراه با وزارت امور خارجه و وزارت کشور تلاش کرده‌اند تا مشکلات و محدودیت‌های فراروی آموزش کودکان افغانستان رفع شود. در حال حاضر طبق اعلام مرکز مذکور امکان ثبت‌نام برای دانش آموزان افغانستانی در مدارس سمپاد و شاهد نیز وجود دارد. دولت جمهوری اسلامی ایران متعهد است که با تکیه بر اصول اخلاقی و اسلامی، فرصت برابر برای آموزش تمام کودکان مهاجر فراهم کند تا هیچ کودکی از تحصیل باز نماند.

پس از ممنوع شدن تفکیک فضای آموزشی دانش‌آموزان غیر ایرانی و از ایرانی در سال تحصیلی 1401-۱۴۰۲ش، ۶۷۰ هزار نفر دانش‌آموز اتباع خارجی در ایران تحصیل می‌کنند. این رقم نسبت به سال تحصیلی ۱۳۹۲-۱۳۹۳ش دو برابر افزایش را نشان می‌دهد؛ زیرا در آن زمان ۳۲۹ هزار نفر از دانش‌آموزان اتباع در مدارس ایرانی تحصیل می‌کردند. هزینه آموزش دنش‌آموزان اتباع در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲ش بیش از ۳۵۲ میلیون دلار بوده است.

مدارس خودگردان

تعدادی زیادی از دانش‌آموزان مهاجر فاقد مدارک اقامتی، با هزینۀ شخصی در مدارس خودگردان مشغول آموزش شده‌اند که در سال 1391ش، در حدود 40 هزار دانش‌آموز گزارش شده است. پس از سقوط حکومت طالبان و روی کار آمدن نظام جدید، محدودیت‌هایی بر این مدارس اعمال شد و در سال 1390ش، این مدارس غیر قانونی اعلام شد؛ اما پس از فرمان آیت‌الله خامنه‌ای به چند مورد از این مدارس نیز مجوز داده شد.

هزینۀ آموزش

تا قبل از فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، دانش‌آموزان مهاجر مکلف به پرداخت هزینه‌های مدارس بودند، اما بعد از فرمان، دریافت شهریه از مهاجرین ممنوع شد. بعد از آن، حدود 10% هزینه را کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل و مابقی را دولت‌ جمهوری اسلامی ایران متقبل می‌شود. جمهوری اسلامی ایران بیش از ۹۶ درصد هزینه‌های تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی را تامین می‌کند. در سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ش، بیش از ۶ میلیون دلار کمک‌های بین‌المللی و ۲۳۷ میلیون دلار از بودجه داخلی و در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲ش، ۱۷ میلیون دلار کمک بین‌المللی و ۳۳۵ میلیون دلار بودجه کشور برای آموزش اتباع افغانستانی صرف شده است. مجموع کمک‌ سازمان‌های بین‌المللی برای تحصیل اتباع افغانستانی در ایران کمتر از ۳.۹ درصد از هزینه کل است.

در حال حاضر دانش‌آموزن افغانستانی در ۶ هزار مدرسه در حال تحصیل هستند که تنها ۱۱۱ مدرسه با مشارکت سازمان‌های بین‌المللی تأسیس شده است.

فرصت‌های تحصیل کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

1. طبق آمار ارائه شدۀ، 95% از ظرفیت حدود 18 هزار کلاس دورۀ ابتدائی مختص کودکان مهاجرین در ایران، توسط کودکان مهاجر افغانستانی پر شده است که زمینه‌ساز افزایش نرخ سواد در جامعۀ افغانستان و تربیت نیروی متخصص در آینده است.
2. پس از تحولات اخیر در افغانستان و ایجاد محدودیت در آموزش دختران، برخی گزارش‌ها حکایت دارد که آمار دانش‌آموزان مهاجر افغانستان در مدارس جمهوری اسلامی ایران به 800 هزار تا یک میلیون نفر رسیده است که یک نوید برای جامعۀ بازمانده از تحصیل افغانستان به‌شمار می‌رود.

چالش‌های آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

1. چالش‌های قانونی و اجرایی

به‌نظر کارشناسان، نبود رویۀ مشخص در آموزش کودکان فاقد مدرک و برخوردهای موردی متأثر از انگیزه‌های سیاسی، چالش اصلی آموزش کودکان مهاجر افغانستانی است؛ بسیاری از قوانین و آئین‌نامه‌های موجود، به‌صورت سلیقه‌ای تفسیر و اجرا می‌شود. تحصیل دانش‌آموزان خارجی در برخی رشته‌ها، منع قانونی دارد؛ گاهی قوانین مهاجرت سبب ابهام و سردرگمی سیستم آموزشی شده است؛ گوناگونی مدارک اقامتی، سبب بازماندن تعداد زیادی از کودکان مهاجر از آموزش شده است و کمبود ظرفیت در برخی مناطق، حتی کودکان دارای مدارک اقامتی را سرگردان ساخته است.

2. چالش‌های فرهنگی

• کارشناسان معتقدند که افراد زیادی در سطوح بالای تصمیم‌گیری کشور ایران، خواهان جداسازی کودکان مهاجر افغانستانی از کودکان ایرانی در مدارس هستند؛
• مواد آموزشی که فرهنگ هم‌زیستی میان کودکان ایران و مهاجر را تقویت کند وجود ندارد؛
• عدم بازآموزی کادرهای علمی و اجرایی مدارس؛
• در فرهنگ بعضی از گروه‌های قومی مهاجر، به ‌آموزش دختران اهمیت داده نمی‌شود؛
• دغدغه‌های مذهبی؛ برخی از خانواده‌های سنی‌مذهب مهاجر تمایلی به تحصیل کودکان خود در مدارس ایران که مواد درسی آن مطابق مذهب شیعی است، ندارند؛
• بحران هویتی؛ بحران هویتی باعث سردرگمی کودکان شده است؛ زیرا معلوم نیست مدرسه، کودک را برای کدام جامعه تربیت کرده و کودک برای مواجهه با کدام مشکلات آمادگی داشته باشد.

3. چالش‌های اقتصادی

• وضعیت اقتصادی ضعیف، برخی خانواده‌ها را مجبور می‌سازد که کودکان خود را به‌سوی کسب‌و‌کار سوق دهند و آنها از آموزش باز می‌مانند؛
• تنگ‌دستی برخی خانواده‌های دارای چند فرزند، توان ثبت‌نام کودکان و تأمین هزینۀ آموزش را از آنها می‌گیرد.

4. چالش‌های اجتماعی

حاشیه‌نشینی مهاجرین، محدودیت اشتغال در ایران، ناپایداری حضور آنان در ایران، فقدان همبستگی میان نهادهای آموزش و دیگر نهادهای مربوط به مهاجرین، ناامیدی مهاجرین از کشور خود و احساس تبعیض، از جمله چالش‌های اجتماعی فراراه آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران است.

پیامدهای آموزش کودکان مهاجر افغانستانی در ایران

از نظر کارشناسان، آموزش کودکان مهاجر افغانستان در ایران پیامدهایی چون کاهش فقر، فراهم‌سازی زمینۀ صلح و مفاهمه رشد نسل جدید تحصیل‌کردۀ مهاجرین، تأثیر مثبت بر امنیت ملی ایران، اثرپذیری فرهنگی، کاهش پدیدۀ کودکان کار و پیامدهای آن و ارائه تصویر مناسب از جمهوری اسلامی ایران در سطح بین‌الملل را به‌ دنبال دارد.

با توجه به حضور پرتعداد مهاجران قانونی و غیر قانونی افغانستانی در ایران و تداوم مهاجرت به ایران، منع کودکان مهاجر از تحصیل موجب شکل‌گیری نسلی کم‌سواد و کم‌مهارت و سرخورده از جامعه ایران خواهد شد. از این‌رو، برخی کارشناسان به‌منظور کاهش چالش‌های آموزش کودکان مهاجر، با تأکید بر اجرای کامل فرمان رهبر جمهوری اسلامی ایران، خواهان بازآموزی مدیران و آموزگاران مدارس پذیرندۀ کودکان مهاجر به‌منظور استانداردسازی، تدارکات تشکیل کمیتۀ بررسی روند آموزش کودکان مهاجر، فعال‌سازی ظرفیت‌های فعالان افغانستان چون مدارس خودگردان، عدم جداسازی اجباری و توسعه آموزش مجازی برای کودکان مهاجر بازمانده از آموزش هستند.

منابع

• اخوان‌فرد و دیگران، «تکلیف بر رعایت حق آموزش در حقوق اسلام و مقررات حقوق بشر»، فصل‌نامۀ علمی و پژوهشی فقه و مبانی حقوق اسلام، سال هشتم، شمارۀ 4، زمستان 1394ش.
• اصفهانی، آرش‌نصیر و حسینی، حسن، «بررسی تأثیر سیاست‌های تحصیل اتباع افغانستانی در ایران (مورد مطالعه شهر تهران)»، فصل‌نامۀ راهبردی اجتماعی فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ بیستم، پاییز 1395ش.
• افتخار، نازنین، «بحران هویتی، مانع تحصیل کودکان مهاجر»، وب‌سایت پیام ما، تاریخ بازدید: 14 تیر 1402ش.
• بهنیا، مسیح و محمودیان، ساناز، «حق آموزش کودکان پناهندۀ افغان در ایران در پرتو نظام حقوق بین‌الملل ناظر بر پناهندگی»، مجلۀ حقوق بین‌المللی، شمارۀ 66، بهار و تابستان 1401ش.
• «پانصدوبیست‌وهفت هزار دانش‌آموز اتباع خارجی در ایران تحصیل می‌کنند/فعالیت ۲۲ مدرسه ویژه اتباع»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج ملطب: 17 اردبهشت 1401ش.
• «تحصیل ۶۷۰ هزار دانش‌آموز اتباع افغانستانی/۹۶ درصد هزینه‌ها را ایران می‌پردازد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 10 اسنفد 1401ش.
• «تحصیل 614 هزار دانش‌آموز اتباع در ایران»، وب‌سایت اعتماد، تاریخ درج مطلب: 30 خرداد 1402ش.
• «تحصیل کودکان مهاجر، برای ایران یک فرصت بزرگ است»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 14 مرداد 1401ش.
• «جا ماندن کودکان مهاجر از قطار تحصیل»، روزنامۀ پیام ما، تاریخ بازدید: 14تیر1402ش.
• «چالش‌های تحصیل کودکان مهاجر در ایران»، روزنامۀ شرق، تاریخ درج مطلب: 23 شهریور 1401ش.
• «چالش‌های تحصیل کودکان مهاجر در ایران و راهکارهای موجود»، خبرگزاری صدای افغان، تاریخ درج مطلب: 18 خرداد 1401ش.
• رضوانی، مرتضی و دیگران، «تاریخ شفاهی مدارس خودگردان مهاجران افغان در اصفهان»، وب‌سایت تاریخ شفاهی ایران، تاریخ بازدید: 6 تیر 1402ش.
• «روابط ایران و افغانستان از منظر آموزش کودکان پناهنده و آواره»، وب‌سایت دیپلماسی ایران، تاریخ درج مطلب: 9 شهریور 1400ش.
• صادقی، حمیدرضا، «آموزش چیست و چه تغییری در باور نسبت به‌آموزش باید ایجاد شود؟»، وب‌سایت آموزش فکرمحور، تاریخ درج مطلب: 1 می 2017م.
• «مهاجران ثبت‌نام می‌شوند اما مدارس ظرفیت ندارند»، روزنامۀ فرهیختگان، تاریخ درج مطلب: 8 شهریور 1401ش.
• «ممنوعیت پذیرش دانش‌آموزان افغانی در مراکز پیش‌دانشگاهی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1382ش.
• هدفمند نبی‌پور، هدایت‌الله «حقوق اطفال در اسلام و اسناد بین‌المللی»، دوفصل‌نامۀ علمی تخصصی مطالعات حقوق اسلامی، سال ششم، شمارۀ 13، زمستان 1399ش.
• «یک میلیون دانش‌آموز افغانستانی در ایران»، وب‌سایت سلامت نیوز، تاریخ درج مطلب: 11 بهمن 1401ش.