اخلاق ناصری
اخلاق ناصری، کتابی به زبان فارسی از خواجه نصیرالدین طوسی دربارۀ اخلاق، جامعه و سیاست.
اخلاق ناصری، اثری از «خواجه نصیرالدین طوسی»، به زبان فارسی بوده که در قرن هفتم هجری دربارۀ حکمت عملی و سبک زندگی مبتنی بر حیات عقلانی در دورۀ اسلامی نوشته شده است. درونمایۀ اصلی کتاب، تلفیقی از حکمت ارسطویی و دیدگاه اسلامی دربارۀ انسان، خانواده و جامعه است.
نام‌گذاری
این اثر به درخواست «ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی‌منصور محتشم»، حاکم نزاریان اسماعیلی در قُهستان نوشته و به‌همین دلیل، «اخلاق ناصری» نامیده شده است.[۱]
معرفی
اخلاق ناصرى از کتاب‌های پرمحتوا در علم اخلاق و حکمت عملی بوده که توسط خواجه نصیرالدین طوسی در قرن هفتم هجری دربارۀ تهذیب اخلاق (آراستن خوی و رفتار)، تدبیر منزل (رفتار با خانواده و نزدیکان) و سیاست مُدُن (کشور داری) نوشته شده است.[۲] راه‌های حفظ سلامت نفس و معالجه امراض آن، بیان مراتب سعادت، تدبیر اموال و اولاد، فضیلت محبت و صداقت و نیز آداب حکومت‌داری و معاشرت با مردم، بخش‌های از مطالب کتاب اخلاق ناصری است.[۳]
روش
روش کتاب در پرداختن به مسائل اخلاقی، روش عقلی و تحلیلی است که از جایگاه طبیب، برای سلامت روح، روان، جسم و فکر انسان به‌عنوان عنصر اصلی جامعه و دور کردن بیماری‌ها از او، بحث می‌کند.[۴]
بسترهای تدوین
1. زوال سیاسی و حیات عقلی
سدۀ هفتم هجری، به‌دلیل هجوم مغولان بر ایران، دورۀ نابسامانی، فروپاشی ساختارهای سیاسی و زوال حیات عقلی بود که توجه و اهتمام به موضوع علم اخلاق و سیاست برای بازسازی میراث اخلاقی و گسترش زندگی معنایی و استوار بر حیات عقلانی ضرورت پیدا می‌کرد.[۵]
2. تحکیم بنیان حکومت اسماعیلی
حکومت اسماعیلیان، در برابر مغولان و خلافت بغداد، نیاز به دستورالعمل سیاسی و دستگاه ایدئولوژیکی برای تحکیم بنیان‌های حکومت خود داشت.[۶]
3. فروپاشی قواعد اخلاقی و فرهنگی
تحولات سیاسی و نظامی در آن عصر، به فروپاشی قواعد اخلاقی و بنیان‌های فرهنگی منجرشده بود؛ برای مثال، دانشگاه نیشابور و علوم متداول فلسفه، پزشکی، نجوم، هیئت، اخلاق و حدیث و تفسیر و ادبیات در هجوم مغولان از بین رفت. در چنین شرایطی، اما نویسندۀ اخلاق ناصری تلاش کرد تا در موقعیت مناسب قلعۀ قهستان، دانش و فرهنگ را از نابودی نجات بخشیده و پایه‌های استوار را در حکمت اخلاق فراهم سازد.[۷]
ساختار
اخلاق ناصری در سه بخش و سی فصل نوشته شده است. بخش اول به تهذیب اخلاق فردی اختصاص یافته و متشکل از دو قسمت است که قسمت اول 7 فصل و قست دوم 10 فصل دارد. در بخش دوم به تدبیر منزل می‌پردازد که پنج فصل دارد. بخش سوم شامل هشت فصل است که آیین سیاست‌ورزی و تدبیر مدن است.[۸]
ویژگی‌ها
متن اخلاق ناصری، علمی و متقن نوشته شده که برای فارسی‌زبانان آشنا با اصطلاحات علمی و فلسفی و نیز متون کهن فارسی، روان است و واژه‌های غریب کمتر در آن به چشم می‌خورد. در این کتاب به‌دلیل روش فلسفی آن، به متون دینی (آیه و روایت) زیاد استناد نشده است.[۹]
محتوا
1. اخلاق
الف) حکمت خٌلق
بخش عمدۀ قسمت اول اخلاق ناصری در «حكمت خُلقی» (اخلاق) از كتاب «تهذیب الاخلاق» «ابوعلی مسكویه» گرفته شده که مهم‌ترین كتاب اخلاق عقلی در دورۀ اسلامی بوده و مبتنی بر حكمت ارسطویی و نوافلاطونی است.[۱۰]
ب) پیوند علم‌النفس و علم اخلاق
در اخلاق ناصری، بر پیوند علم‌النفس و علم اخلاق تأکید شده و بیش از ده مساله از این دو دانش در بخش نخست کتاب بررسی شده که عبارت است از: معرفت نفس انسانی، کمال و نقصان نفس، خیر و سعادت، حد و حقیقت خُلق، تهذیب اخلاق، فضایل و مکارم اخلاق و سعادت و مراتب آن.[۱۱]
ج) عدالت
با این که عدالت از مباحث علم سیاست است اما در اخلاق ناصری، در بخش اخلاق مطرح و به‌صورت مبسوط بحث شده است. بر اساس آموزه‌های این کتاب، موضوع و غایت اصلی دانش اخلاق، سعادت است و این مهم از راه عدالت به وجود می‌آید و هیچ فضیلتی بالاتر و شریف‌تر از عدالت وجود ندراد.[۱۲]
2. تدبیر منزل (اخلاق در خانواده)
بخش دوم که در تدبیر منزل و اقتصاد خانواده است، از رسالۀ تدبیر منزل به‌‌نام «اَبروسُن» نوفیثاغورسی گرفته شده كه به زبان عربی ترجمه شده است. عمده مباحث این بخش، سبب احتیاج به منزل و ارکان آن، تدبیر اموال، تربیت و تدبیر فرزندان و نیز تدبیر امور خادمان را شرح داده است.[۱۳] همچنین ذکر اقوال حکمای عرب در حذر کردن از پنج گروه از زنان، آداب سخن گفتن، حرکت و سکون و غذا خوردن در این قسمت آمده است.[۱۴]
3. سیاست مُدُن (کشورداری)
الف) نیاز به سیاست
در بخش سوم کتاب، این نظریه مطرح شده است که آدمی در بقای فرد و بقای نوع انسان، به دیگران محتاج است و تکامل فرد و به فعلیت درآمدن قوای وی، بدون اجتماع، ممکن نیست. از طرف دیگر، مردمی که در جامعه زندگی می‌کنند، دارای انگیزه‌های مختلفی هستند و به‌همین دلیل، دچار تنازع می‌شوند. بنابراین، نیرویی لازم است که هر کس را به حق خود برساند و متجاوز را مجازات کند و این نیرو، همان سیاست است. [۱۵]
ب) مدینه فاضله
با توجه به گرایش مذهبی نویسندۀ اخلاق ناصری که مذهب تشیع است، رویکرد خردگرایانه به جامعه و طبقه‌بندی افراد جامعه بر مبنای عدل، در این کتاب به‌خوبی روشن است. از این جهت، عدل در این کتاب به‌معناي نظم به كار برده شده و همراه با برخورداري انسان از عقل و اختيار، مسئوليت‌پذيري افراد جامعه و ریاست اجتماعی انسانی مطرح شده است.[۱۶] بنابراین، اجتماع انسانی خیر یا شر است و جامعۀ خیر، همان مدینه فاضله است و جامعۀ شر، مدینۀ ضاله. مدینه فاضله، یک قسم بیشتر ندارد، چون خیر، یکی بیش نیست، اما جامعۀ شر، به جامعۀ نادان، جامعۀ فاسق و جامعۀ گمراه تقسیم می‌شود.[۱۷] ====ب) مدینه فاضله==== ریاست مدینه صورت‌های گوناگونی دارد و ریاست کامل، ریاست حکمت است که باید شرایط تعقل و خرد، حسن اقناع، تخیل و قوۀ جهاد را نیز داشته باشد و کامل‌ترین نوع ریاست حکمت، آن است که حاکم، مؤید به وحی الهی باشد.[۱۸]
اهمیت
1. نخستین اثر مهم در حکمت عملی
اخلاق ناصری نخستین اثر مهم حكمت عملی بوده که در دورۀ یونانی و دورۀ اسلامی پیش از او سابقه نداشته است. آثار قبل از این کتاب، در كلیات حكمت نظری تدوین شده است مانند دانشنامۀ علایی به فارسی و شفا به عربی و اخلاق نیکوماخوس ارسطو.[۱۹]
2. نقش الگویی و اثرگذاری
اخلاق ناصری الگوی تدوین كلیات حكمت عملی برای اندیشمندان اسلامی بعد از خود قرار گرفت. برای مثال، «قطب‌الدین شیرازی» شاگرد خواجه نصیرالدین طوسی، در دانشنامۀ مفصل خود با عنوان «درةالتاج» كه شامل همۀ علوم زمان بود، بخش مفصلی را به حكمت عملی اختصاص داد كه از بسیاری جهات بر مبنای اخلاق ناصری فراهم آمده بود. همچنین حكیم اشراقی مشرب نیز تحریر جدیدی از اخلاق ناصری با عنوان «اخلاق جلالی» ارائه كرد.[۲۰]
3. تأثیرگذاری بر فارسی‌نویسی
اخلاق ناصری از مهم‌ترین متن‌های فارسی است كه تحت تأثیر سبك متداول در دورۀ مغولان واقع نشده بلکه خود در نوآوری و نگارش مطالب علمی به زبان فارسی نقش مؤثر داشته که از نظر زبان‌شناسی قابل بررسی است.[۲۱]
اخلاق ناصری و فقه
از نظر نویسندۀ اخلاق ناصری، علم اخلاق، دانش عقلانی است که بر طبیعت کلی انسان استوار بوده و دچار دگرگونی نمی‌شود اما علم فقه، چون در موارد زیادی مانند احکام عبادات و معاملات از اصول ثابت پیروی نمی‌کند، ممکن است با گذشت زمان و تغییر شرایط، دگرگون شود. با وجود این، موضوع هردو علم یکی است و فقه از نظر محتوا، با مبادی اخلاق عقلانی سازگار است و هیچ تعارضی میان این دو علم وجود ندارد؛ بنابراین فقه باید تجسم‌بخش اصول اخلاقی باشد.[۲۲]
نسخه‌ها
نسخه‌های خطی متعددی از اخلاق ناصری در كتابخانه‌های مختلف ایران و جهان موجود است. از قدیم‌ترین نسخه‌های این كتاب، نسخۀ تحریر شده در ۶۷۶ق بوده كه آقابزرگ تهرانی آن را در نجف در كتابخانۀ محمدعلی خوانساری دیده است.[۲۳]
چاپ‌ها
اخلاق ناصری بارها به چاپ رسیده است كه مهم‌ترین آنها عبارت است از: #منتخب جلال‌الدین همایی در ۱۳۲۰ش در تهران؛
- چاپ تحقیقی مجتبی مینویی و علی‌رضا حیدری در ۱۳۵۶ش در تهران؛
- چاپ همراه با مقدمۀ بزرگ علوی در ۱۳۶۰ش در تهران.[۲۴]
شرح‌ها و تلخیص‌ها
اخلاق ناصری، شرح‌ها و تلخیصهای متعددی دارد كه برخی از آنها عبارت است از:
- اوصاف الاشراف، خلاصۀ اخلاق ناصری است كه توسط خود خواجه گرد آمده و بارها در ایران و هندوستان به چاپ رسیده است؛
- مفتاح الاخلاق، شرحی است كه توسط «عبدالرحمان بن عبدالكریم برهان پوری» برای «اورنگ زیب»، پادشاه هند، تهیه شد؛
- توضیح الاخلاق که در ۱۰۵۱ق توسط «امیر علاءالدین حسین آملی» و به‌‌دستور شاه صفی نوشته شده است؛
- همین كار توسط ابوالمعالی عاملی برای سلطان عبدالله قطب شاه انجام شد كه آن نیز «توضیح الاخلاقِ عبدالله شاهی» نام گرفت؛
- همچنین كتابی با نام «مهذب الاخلاق« از نویسندۀ ناشناس در دست است كه همان اخلاق ناصری بوده و تنها در بخش سوم آن تغییراتی داده شده است.[۲۵]
ترجمه
اخلاق ناصری توسط «ویكنز» به انگلیسی ترجمه شده و در ۱۹۶۴م در لندن ضمن «مجموعۀ میراث ایرانی» به چاپ رسیده است. این ترجمه مورد استفادۀ بزرگ علوی در چاپ كتاب قرار گرفت و بر همین اساس، بزرگ علوی واژه‌نامه‌ای فارسی انگلیسی و بالعكس به كتاب افزوده است. [۲۶]
پانویس
- ↑ «آسان‌سازی فهم اخلاق ناصری در یک کتاب»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ همائی، منتخب اخلاق ناصری، 1393ش، ص «غ»، در دانشنامۀ اسلامی.
- ↑ «آسان‌سازی فهم اخلاق ناصری در یک کتاب»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ «آسان‌سازی فهم اخلاق ناصری در یک کتاب»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ پورحسن، «بررسى تأملات خواجه نصير‌الدين طوسى در دانش اخلاق»، مجلۀ اندیشه دینی، 1385ش، ص34.
- ↑ پورحسن، «بررسى تأملات خواجه نصير‌الدين طوسى در دانش اخلاق»، مجلۀ اندیشه دینی، 1385ش، ص34.
- ↑ پورحسن، «بررسى تأملات خواجه نصير‌الدين طوسى در دانش اخلاق»، مجلۀ اندیشه دینی، 1385ش، ص34.
- ↑ پورحسن، «بررسى تأملات خواجه نصير‌الدين طوسى در دانش اخلاق»، مجلۀ اندیشه دینی، 1385ش، ص34.
- ↑ «آسان‌سازی فهم اخلاق ناصری در یک کتاب»، خبرگزاری ایبنا.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ پورحسن، «بررسى تأملات خواجه نصير‌الدين طوسى در دانش اخلاق»، مجلۀ اندیشه دینی، 1385ش، ص34.
- ↑ پورحسن، «بررسى تأملات خواجه نصير‌الدين طوسى در دانش اخلاق»، مجلۀ اندیشه دینی، 1385ش، ص34.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ پورجوادی، «تدبیر منزل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام.
- ↑ خوانساری، «سیاست در اخلاق ناصری »، مجلۀ خردنامۀ صدرا، 1385ش، ص11-12.
- ↑ رضوی، «ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ»، مجلۀ مطالعات اسلامی فلسفه و كلام، 1389ش، ص114.
- ↑ خوانساری، «سیاست در اخلاق ناصری »، مجلۀ خردنامۀ صدرا، 1385ش، ص11-12.
- ↑ خوانساری، «سیاست در اخلاق ناصری »، مجلۀ خردنامۀ صدرا، 1385ش، ص11-12.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مادلونگ و سلمانی، «خلاق ناصری و نسبت آن با فلسفه، تشیّع و تصوف»، وب‌سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ طباطبایی، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی.
منابع
- «آسان‌سازی فهم اخلاق ناصری در یک کتاب»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۷ فروردين ۱۴۰۱ش.
- پورجوادی، رضا، «تدبیر منزل»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
- پورحسن، قاسم؛ «بررسى تأملات خواجه نصير‌الدين طوسى در دانش اخلاق اندیشۀ دینی»، شماره 20، پاییز 1385ش.
- خوانساری، محمد، «سیاست در اخلاق ناصری»، خردنامۀ صدرا، شماره 43، بهار 1385ش.
- رضوی، سیدابوالفضل، «ﻃﺒﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ در ﻧﻈﺮﮔﺎه ﺧﻮاﺟﻪ ﻧﺼﻴﺮاﻟﺪﻳﻦ ﻃﻮﺳﻲ»، مجلۀ مطالعات اسلامی فلسفه و كلام، سال چهل و دوم، شمارة پياپي 2/85، پاییز و زمستان 1389ش.
- طباطبایی، جواد، «اخلاق ناصری»، وب‌سایت مرکز دائرۀ المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1399ش.
- مادلونگ، اویلفرد و سلمانی، پرویز، «اخلاق ناصری و نسبت آن با فلسفه، تشیع و تصوف»، وب‌سایت پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تاریخ بازدید: 5 فروردین 1402ش.
- همائی، جلال‌الدین، منتخب اخلاق ناصری، تهران، موسسۀ نشر هما، 1393ش، در دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 5 اسفند 1402ش.