الحاوی

الحاوی، کتابی در موضوع پزشکی از زکریای رازی.

اَلْحَاوِی، دانشنامۀ پزشکی سنتی و اسلامی، نوشتۀ محمد بن زکریای رازی (۲۵۱-۳۱۳ق / ۸۶۵-۹۲۵م) در پزشکی، دانشمند مشهور ایرانی است که از میراث مهم فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی محسوب می‌شود. این اثر، به زبان‌های زندۀ دنیا ترجمه و در مراکز مهم علمی تدریس شده و در تکوین و گسترش دانش پزشکی در جهان اثرگذار بوده است.

نام‌گذاری

نام کامل و مشهور این اثر «الحاوی فی الطب» (کتاب جامع در پزشکی) است و با نام‌های «جامع الکبیر»، «المعادی» و «الجامع الحاضر لصناعة الطب»، «الجامع»، یا «الجامع الحاصر» نیز شناخته می‌شود.

معرفی

کتاب الحاوی حاصل مطالعات تجربی و آموخته‌های زکریای رازی از استادان و نتیجۀ پانزده سال تلاش علمی و درمانی در بیمارستان‌های بغداد و ری بوده که به‌قول پژوهشگران، بینایی چشم مؤلف نیز در این راه آسیب دیده تا این اثر به‌صورت یک دائرةالمعارف کامل طب سنتی و اسلامی شکل یافته است. الحاوی که دیدگاه پزشکان دیگر را نیز نقل کرده است به موضوع انواع بیماری‌های شایع در آن زمان از جمله نقرس، انگل‌ها، زخم‌ها، تب‌ها، بیماری‌های حاد، بحران‌ها، آزمایش ادرار، گزیدگی‌های حیوان، سموم، داروهای مرکب و داروسازی، مصرف غذاها و نوشیدنی‌ها و بیماری‌های پوست به‌صورت مفصل پرداخته است. این کتاب در سدۀ چهارم و اوائل سدۀ پنجم، به زبان عربی و پس از درگذشت رازی، توسط شاگردان وی از تلفیق یادداشت‌ها، خوانده‌ها و مشاهدات شخصی، تدوین و نوشته شده است. گفته می‌شود یادداشت‌های رازی را «ابن‌عمید»، وزیر «آل‌بویه»، از خواهر او خرید و گروهی از شاگردان رازی را مأمور کرد که آنها را مرتب کنند. در حال‌حاضر بیست مجلد نفیس آن با چاپ حیدرآباد هندوستان، در کتاب‌خانۀ آستان قدس رضوی در مشهد موجود است.

محتوا

بر اساس نسخه‌های چاپ‌شده، این کتاب دارای اجزاء و محتوای زیر است:

1. کتاب اول در بیماری‌های سر؛
2. کتاب دوم، در بیماری‌های چشم؛
3. کتاب سوم، در بیماری‌های گوش، بینی و دندان؛
4. کتاب چهارم، در بیماری‌های ریه؛
5. کتاب پنجم، در بیماری‌های مری و معده؛
6. کتاب ششم، در استفراغات و تسمین؛
7. کتاب هفتم، در بیماری‌های پستان، دل، جگر و سپرز؛
8. کتاب هشتم، در زخم‌های امعاء؛
9. کتاب نهم، در بیماری‌های رحم و بارداری؛
10. کتاب دهم، در بیماری‌های کلیه و مجاری ادرار؛
11. کتاب یازدهم، در مارها و کرم‌‌های شکم و مقعد و بواسیر؛
12. کتاب دوازدهم، در بیماری‌های سرطان و ورم‌ها ودمل‌ها؛
13. کتاب سیزدهم، در بیماری‌های داخلی و اعضای تناسلی و مقعد؛
14. کتاب چهاردهم، در تب‌ها و قی؛
15. کتاب پانزدهم، در تب‌های مطبقه و بیماری‌های حاد و عارض از سدد؛
16. کتاب شانزدهم، در تب‌های دق و تب‌های وبایی؛
17. کتاب هفدهم، در جدری و حصبه و طاعون؛
18. کتاب هیجدهم، در بحران و ایام آن؛
19. کتاب نوزدهم، در بول، گزیدگی جانوران و زهر‌ها و داروهای نافع بر زهرها؛
20. کتاب بیستم، در داروهای مفرده از حرف الف تا ز؛
21. کتاب بیست‌ویکم (در دو بخش)، در داروهای مفرده، (حروف مانده)؛
22. کتاب بیست‌ودوم، در داروشناسی و جداول استنباط نام‌ها و وزن‌ها و کِیل‌ها.

روش نگارش

1. استقرایی

در این کتاب مباحث تئوریک یا استدلالی در پیوند به تشریح، جراحی و بیماری‌ها مطرح نشده است بلکه در هر ‌یک از بخش‌های الحاوی، سخنان پزشکان قدیم یونان و هند از طریق ترجمه‌های عربی آثار آنها و نیز اقوال پزشکان معاصر رازی نقل شده که برای نمونه، تنها در جلد اول الحاوی نام بیش از ۵۶ دانشمند و ۸۹ کتاب آمده است.

2. روش تجربی

بخش بزرگی از کتاب، حاصل تجارب بالینی زکریای رازی است. برای نمونه تنها در یکی از بخش‌های مهم کتاب، مشخصات ۳۳ بیمار وروش معالجۀ آنها را ثبت کرده ‌است.

زمینه‌های فرهنگی و علمی

الحاوی در زمانی تدوین شد که اروپا و جهان غرب در رکود علمی موسوم به قرون وسطی به سر می‌برد اما دانشمندان کشورهای اسلامی رنسانس علمی در زمینه‌های مختلف را با تکیه بر تأکید دین اسلام بر دانش‌اندوزی به وجود آورده بود. برای مثال، تحول در دانش پزشکی اسلامی از دو روش به وجود آمد؛ یکی با ترجمۀ آثار یونانی، سریانی، هندی و پهلوی به‌عربی که در «دارالخلافۀ بغداد» انجام می‌شد و در دانش پزشکی، بیشتر ترجمۀ کتاب‌های جالینوس، پزشک نامدار یونانی مورد توجه قرار می‌گرفت. روش دوم، پژوهش‌های تجربی و بالینی مستقل خود اندیمشندان اسلامی بود. نهضت علمی اسلامی باعث شد که تألیف کتب پزشکی اسلامی در قرن دوم هجری آغاز شود و در سدۀ سوم هجری کتاب «فردوس الحکمه» از «علی بن رَبَّن طبری»، نقش اساسی و مهم در تألیف دیگر کتاب‌های پزشکی داشت. زکریای رازی در این قرن، یکی از این چهرهای تحول‌آفرین بود تا حدی که برخی از محققین اهمیت او را در پزشکی، مانند جالینوس درطب یونان باستان می‌دانند.

ترجمه

الف) فارسی

کتاب الحاوی، پس از 11 قرن و به‌طور كامل توسط «محمدابراهیم ذاكر» از زبان عربی به فارسی ترجمه و همزمان با نام‌گذاری سال 2016 و 2017م به‌نام رازی از سوی یونسكو، در 1395ش در تهران رونمایی شد.

ب) زبان‌های اروپایی

1. الحاوی‌ در قرن سیزدهم میلادی توسط «ابوالفرج بن سالم» و به‌دستور شارل اول، شاه سیسیل در ناپل ایتالیا به لاتینی ترجمه شده است. شارل نماینده‌های خود را به دربار خاندان حفصیان در تونس فرستاد تا نسخه‌ای از الحاوی را به‌دست آورند. کار ترجمه بر عهدۀ ابوالفرج بن سالم که یهودی‌مذهب و مسلط به زبان‌های عربی و لاتینی بود، گذاشته شد. از این ترجمه دو نسخۀ مصور در کتابخانۀ ملی پاریس و واتیکان موجود است. در نسخۀ پاریس تصحیحاتی در حاشیۀ متن وجود دارد که در نسخۀ واتیکان وارد متن شده است.
2. در جلد بیست‌ودوم، یادداشتهای کوتاهی وجود دارد که به مقالۀ «الصیدنة فی الطب» مشهور است و تا‌کنون به زبان‌های مختلف از جمله آلمانی و فرانسوی ترجمه شده است.

ویژگی

به گفتۀ محققان و مورخان، ویژگی بزرگ كتاب الحاوی، رعایت امانت‌داری رازی بوده كه هر نكته و هر عبارتی را به منبع و گویندۀ آن ارجاع داده و در مواردی كه نام گوینده و منبع اصلی در دسترس نبوده از كلمه «مجهول» استفاده كرده است. همچنین رازی در الحاوی شرح حال دقیق چندین بیمار را همراه اسم، مشخصات، حرفه و رابطۀ خانوادگی آنها آورده است.

نظر دیگران

1. به‌باور بسیاری از محققان، الحاوی رازی به همراه کتاب «قانون» ابن‌سینا، مهم‌ترین کتاب پزشکی اروپا تا نزدیک سده بیستم میلادی بوده‌ است؛
2. محققان غربی معتقدند که این کتاب یک دورۀ کامل دانش پزشکی تا روزگار رازی است که نویسنده در آن گفته‌ها و #دیدگاه‌های دیگر پزشکان را نگاشته و همراه با شرح بیماری‌ها درباره آن‌ها اظهارنظر کرده‌ است؛

بر اساس نظر ابن ابی‌اصیبعه، کتاب الحاوی از مهم‌ترین و بزرگترین کتب طب است، چون جمیع امراض و درمان بیماری‌ها چه از متقدمین و چه از متأخرین تا زمان رازی در آن گردآوری شده است.

نوآوری

گرچه برخی از مباحث الحاوی ترجمۀ آثار مهم پزشکان یونانی، هندی و سریانی است اما بخش‌های زیادی از این کتاب، بر اساس مشاهده و تجربۀ مستقیم رازی است.

منابع

• اعلم، هوشنگ و دیگران، «پزشکی‌»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ بازدید: 22 فروردین 1402ش.
• «الحاوی»، مجلۀ کتاب ماه علوم و فنون، شماره 109، دی 1387ش.
• «ترجمۀ كامل كتاب الحاوی فی طب رازی برای نخستین بار رونمایی می‌شود»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۲ آذر ۱۳۹۵ش.
• ریشتر، لوتس، «حاوی (الحاوی) فی الطب (به‌معنای کتاب جامع در پزشکی)»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1393ش.
• کاتوزیان، مهرناز، «الحاوی»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 آذر 1398ش.
• «نگاهی بر آثار و شخصیت مؤلف الحاوی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۵ شهريور ۱۳۹۳ش.
• «ولایتی: هیچ پزشكی طب بالینی را به وسعت زكریای رازی رواج نداد»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 5 شهریور 1398ش.