بازیگری زن در سینمای ایران

بازیگری زن در سینمای ایران؛ نقش‌آفرینی زنان در سینمای ایران.

بازیگری زنان در سینمای ایران، همواره با فراز و فرود و چالش‌های بسیار همراه بوده است. پیش از انقلاب اسلامی، زنان بازیگر بیشتر به‌عنوان ابزاری برای تفریح و سرگرمی در سینما شناخته می‌شدند؛ اما با وقوع انقلاب اسلامی، جایگاه زنان بازیگر در سینما ارتقا یافت و از بازیگری زنان برای بازنمایی نقش‌های فاخر و سازگار با جایگاه خانوادگی و اجتماعی زنان در فرهنگ ایرانی، بهره گرفته شد. امروزه گرایش سینماگران به موضوعات خانواده و زنان و آسیب‌های اجتماعی مربوط به زنان، افزایش یافته است.

تاریخچه

سینما بعد از مطبوعات، رسانه‌ای جذاب در صد سال گذشتۀ ایران بوده و به‌سرعت در زندگی مردم جا باز کرده است؛ اما یک پدیدۀ وارداتی و برگرفته از فرهنگ و هنر غربی است که از ابتدا با همان سبک و سیاق وارد ایران شد. بازیگری زنان در سینما، در پی انقلاب صنعتی اروپا زمینه را برای اشتغال بانوان در خارج از محیط خانه و با نگاه ابزاری به زن، فراهم آورد؛ همین رویکرد به سینمای ایران نیز وارد شد، اما پس از انقلاب اسلامی، نوع بازیگری زنان ایرانی در سینما، رویکرد تازه‌ای را دربارۀ بازیگری سازگار با زیست عفیفانه، به سینمای جهان معرفی کرد. سینما با همان پشتوانه فرهنگی غربی با ورود به ایران، از سایر هنرها سبقت گرفت؛ اما بیشتر محصولات سینمایی ایران در دورۀ پیش از انقلاب اسلامی، در خدمت فرهنگ ایرانی و بسط ارزش‌های اسلامی نبود، کارکرد ضد دین داشت و با بهره‌گیری از جاذبه‌های جنسی زن، شخصیت و هویت اصیل زن در فرهنگ ایرانی را به چالش می‌کشید و نقش زن را به رقاصی و جلوه‌گری تقلیل می‌داد. صدیقه سامی‌نژاد که به خاطر بازی در اولین فیلم ناطق ایران با نام دختر لر (1312ش)، حجاب از سر برداشت، خاطرات تلخی از آن دوران، یادآوری کرده است. در پی انقلاب اسلامی، مسیر بازیابی هویت‌ اصیل زن ایرانی در سینما هموار شد و تغییرات اساسی در نگرش به زنان در سینمای ایران به ‌وجود آمد. در این دوره تلاش شد تا استفادۀ ابزاری از زنان با تأكید بر زيبايي چهرۀ آنان، کنار گذاشته شود و ایفای نقش‌های مادری، همسری و دختری در سینمای ایران با تأکید بر زیست عفیفانه و نقش و جایگاه زن در نظام خانواده و جامعه مورد توجه قرار گرفت؛ با همین رویکرد، پس از انقلاب اسلامی تعداد کارگردانان و بازیگران زن در سینمای ایران افزایش یافت و بازیگری زنان در سینمای ایران از جایگاه اجتماعی درخوری بهره‌مند شد.

بازیگری زنان در سینمای دفاع مقدس

نقش‌آفرینی زنان در برخی آثار حوزه دفاع مقدس با ایفای نقش‌های اصیل زنانه مانند مادری و همسری گره خورده است. کنشگری زنان در جنگ هشت‌ساله ایران و عراق، شامل فعالیت‌های پشت جبهه و گاهی حضور قدرت‌مند در میدان جنگ، در بسیاری از فیلم‌های سینمایی به ‌تصویر کشیده شده است. نقش پرستار یک رزمندۀ قطع‌نخاعی در فیلم سفر به چزابه، تصویری از زن شجاع ایرانی در آن دوران ارائه می‌کند که علاوه ‌بر کمک به رزمندگان، باید بر ترس و تنهایی حضور در منطقۀ جنگی و مین‌گذاری ‌شده غلبه کند. همچنین در فیلم روبان قرمز، نقش دختر جنگ‌‌زده‌ای که خانوادۀ خود را در جنگ از دست داده، سیمای یک زن قدرت‌مند ایرانی را در سینمای دفاع مقدس به تصویر می‌کشد.

وضعیت امروزی

در دهۀ اخیر حضور پر‌رنگ و حرفه‌ای زنان در سینمای ایران از عرصۀ بازیگری به کارگردانی، نویسندگی و تهیه‌کنندگی گسترش یافته است. مشارکت گستردۀ زنان در سینما و رویکرد کارگردانان در پرداختن به مسائل زنان سبب توجه فزاینده تولیدات سینمایی به نقش بانوان در نظام خانوادگی و اجتماعی شده است. امروزه نقش‌آفرینی زنان به‌خصوص در جایگاه زنان بومی، حس مسئولیت‌پذیری، مشورتی و کمک‌رسانی آنها را بهتر بازنمایی می‌کند و زنان سینماگر بهتر از کارگردانان مرد به مسائل زنان در سینمای ایران می‌پردازند و افتخارات متعددی را کسب کرده‌اند. از سوی دیگر با وجود مهیا‌‌شدن بسترهای مشارکت و فعالیت سالم زنان در سینمای ایران، همچنان گرایش‌هایی به سینمای هالیوودی وجود دارد و تأکید بر جلوۀ ظاهری و جذابیت جنسی زن دیده می‌شود. صاحب‌نظران این پدیده را آفت سینمای ایران می‌دانند.

سینماگری زن از منظر فقه اسلامی

فقه اسلامی در کنشگری اجتماعی زنان به رعایت پوشش اسلامی سفارش کرده و پرهیز از جلوه‌گری و تکیه بر جذابیت جنسی در حضور اجتماعی را ضروری می‌داند. همچنین استفادۀ زنان از زیور‌آلات و زینتها در مواجهه با نامحرم از جمله در سینما جایز نیست. مناسبات و روابط زن و مرد در عرصه‌های گوناگون سینما شامل بازیگری، کارگردانی، تهیه‌کنندگی و نویسندگی، نیز باید همراه با موازین اخلاقی و به‌دور از مفسده باشد.

آسیب‌شناسی بازیگری زن در سینمای ایران

به‌دلیل الگوبرداری مخاطبان سینما از فیلم‌های سینمایی، شیوه درست بازنمایی جایگاه زن در سینمای ایران، از اهمیت بسزایی برخوردار است. بهره‌مندی زن از لطافت، عاطفه سرشار، ظرافت و زیبایی ظاهری، همواره او را در معرض فریب و تهدید قرار می‌دهد و با وجود گسترش آرمان‌های اسلامی و انقلابی در ایران اما همچنان زنان سینماگر در معرض آسیب‌های گوناگون هستند و نگاه ابزاری به زن و جاذبه‌های جنسی او به‌ویژه در سینما، می‌تواند هویت و شخصیت زن ایرانی را به چالش بکشد. کارشناسان معتقدند که نوع نگرش سینماگران به موضوعات زنان و خانواده، نقش مهمی در احیای کرامت و حفظ جایگاه اجتماعی زن دارد؛ اما در نظر برخی سینماگران، گیشه بیش از رسالت هنری و رسانه‌ای سینما، اهمیت دارد. در پژوهش‌های مربوط به حضور زنان در سینمای ایران، به آسیب‌های زیر توجه شده است:

1. بازنمایی واژگونۀ مسائل زنان

امروزه سینما بیش از پیش متأثر از وقایع اجتماعی است. در دهۀ اخیر بسیاری از فیلم‌ها به‌سوی معضلات اجتماعی زنان مانند زندان زنان و دختران فراری گرایش پیدا کرده است. در همین چارچوب، برخی سینماگران با رویکرد‌های روشن‌فکرانه آسیب‌های خاصی را به کل جامعه تعمیم می‌دهند. نابرابری جنسیتی در خانواده و سرکوب مردان توسط زنان، از موضوعاتی است که مورد توجه سینماگران قرار گرفته و اعتراض مردان به زنان را یک رویکرد دفاعی برای بانوان در جامعه می‌نمایاند؛ اما چنین زن معترضی به‌جای اینکه کانون محبت، صبر، سازگاری و کمک‌رسانی باشد به فردی ناسازگار در بستر خانواده و جامعه تبدیل می‌شود. همچنین کم‌رنگ یا کم‌اهمیت جلوه‌دادن نقش زن در خانه و خانواده، ترغیب آنها به حضور در محیط خارج از خانه، عصبی جلوه‌دادن زنان در خانواده و جامعه و ولخرج بودن زنان، در برخی فیلم‌های سینمایی ایران بازنمایی می‌شود.

1. ترویج نگرش‌های فمینیستی

پژوهشگران، نوعی نگاه فمینیستی را در برخی تولیدات سینمایی ایران مورد توجه قرار داده‌اند که با الگوگیری از سینمای غربی می‌خواهد از زنان، مرد بسازد و آنها را در تقابل با مردها قرار دهد. با این رویکرد، فیلم‌ساز ایرانی به‌جای بازنمایی نقش و جایگاه اصیل زن و مرد ایرانی در خانواده که مکمل یکدیگر تعریف شده‌اند، زن را مقابل مرد، قرار می‌دهد که به ترویج خشونت‌طلبی و تندخویی زنان در خانواده و جامعه می‌انجامد. الگوگیری از رفتارهای مردانه برای زنان و انعکاس آن در سینما با نادیده گرفتن ویژگی‌های فیزیولوژیك و روانی بانوان همراه است و سبب دور شدن آنها از روحیات و نقش‌های زنانه می‌شود. از منظر برخی منتقدان سینما، در برخی آثار سینمایی ایران، اشتغال و تحصیلات برتر از نقش مادری و همسری بازنمایی می‌شود و شغل و تحصیل، ابزار موفقیت زنان معرفی می‌شود.

آثار و پیامدهای حضور زن در سینما

محصولات سینما و عملکرد بانوان در آن نقش به‌سزایی در تغییرات اجتماعی و تحولات سبک زندگی و فکر و رفتار مخاطبان دارد. بازیگری زنان در سینما می‌تواند به احیای جایگاه و ارزش و کرامت زن بینجامد و با تکیه بر آسیب‌های اجتماعی زنان، به تقویت نظام تربیتی در جامعه، یاری برساند. در همین چارچوب، برخی فیلم‌های سینمایی با تمرکز بر مسائل زنان، در جشنواره‌های داخلی و خارجی افتخار‌آفرین شده‌اند.

منابع

• اقبالی، ابوالفضل، «جایگاه زن در سینمای ایران| سینمای ما بخش خالی لیوان را روایت می‌کند/ زن در ابتدا همسر و مادر است بعد شاغل و محصل»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 19 تیر 1398ش.
• بادی، نزهت، «تصویر زنان در قاب سینما؛ مروری بر وضع زنان در سینمای بیست‌وپنج سالۀ انقلاب»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: اردیبهشت 1384ش.
• «حکایت ورود سینماتوگراف به ایران»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 21 شهریور 1393ش.
• راودراد، اعظم، ««تغییرات نقش زن در سینمای ایران»، رسانۀ جهانی، شمارۀ 2، 1385ش.
• «زنانی که در سینمای مقدس درخشیدند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ درج مطلب: 4 مهر 1401ش.
• عظیمی دولت‌آبادی، امیر و داوری‌مقدم، سعیده، «بازنمایی و حضور و نقش زنان در سینمای ایران قبل و بعد از انقلاب»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، شمارۀ 2، 1398ش.
• «فقه حضور زن در سینما»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 20 مهر 1402ش.
• «ماجرای زن در سینمای ایران همیشه جزو موضوع‌های مهم بوده است»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 23 تیر 1402ش.
• «مروری بر نقش‌های ماندگار زنان در سینمای ایران + فیلم»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1401ش.
• مهدی‌زاده، «سید محمد، رسانه‌ها و بازنمایی، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1387ش.
• «نگاهی به زن در سینمای ایران»، وب‌سایت مجلۀ ویستا، تاریخ بازدید: 16 مهر 1402ش.
• «همایش زن و سینما در یک مرور»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: 16 اردیبهشت 1389ش.