بالازرخانیم
بالازرخانیم؛ شیرزن و مدافع قهرمان شهر خوی در برابر دشمن متجاوز.
زرخانیم افشار اورومی، بانوی آذربایجانی بود که به بالازرخانیم شهرت داشت. او در شهر ارومیه متولد شد.[۱] وی در سال 1297ش در شهر خوی، حماسه‌ای بزرگ آفرید و یکی از قهرمانان تاریخ معاصر آذربایجان شد.[۲]
هجوم ارامنه به آذربایجان
در خرداد سال 1297ش، آسوری‌ها و ارامنه بر شهرهای ارومیه و سلماس مسلط شدند. ارامنه که پیش از آن، شمال آراز (ارس) را با کشتار و کوچاندن ترک‌های ایروان، به‌عنوان جمهوری مستقل ارمنستان اعلام کرده بودند، می‌خواستند بین شهرهای ایروان، ارومیه و شهر وان (ترکیه) ارتباط برقرار کرده و با اتصال به جیلوها و با کمک انگلیسی‌ها، ارمنستان بزرگ را برپا کنند. در این منطقه، تنها شهرِ خوی بود که در دست مسلمانان باقی مانده بود و مانع جدی در عملی کردن نقشۀ آن‌ها بود.[۳]
آندرانیک از ارامنه شمال آراز، مامور اشغال خوی شد و با حدود 25 هزار نفر اقدام به تصرف این شهر کرد. اول تیرماه ۱۲۹۷ش قشون ارمنی به خوی رسید، نیروهای عثمانی مستقر در خوی همراه با تعدادی از مردم این شهر به مقابله با مهاجمان پرداختند و در گردنه اِرسی در شرق خوی با آنان درگیر شدند. نیروهای ارمنی ده برابر مسلمانان بودند و هر لحظه انتظار می‌رفت که مقاومت شهر درهم شکسته شود. فرمانده نیروهای عثمانی چاره‌ای جز ترک شهر و آوردن قوای کمکی نمی‌دید، لذا از مردم شهر خواست یک شبانه‌روز مقاومت کنند تا او بتواند نیروی کمکی بیاورد. همهمه‌ای در بین مردم شهر افتاد و عده‌ای بار و بُنه جمع کرده و به سمت کوهستان‌های غرب شهر فرار کردند. در آخرین روز نبرد، ارامنه موفق به شکستن بخشی از دیوار دفاعی خوی شدند و تعدادی از مدافعین شهر عقب‌نشینی کردند. شهر در آستانه سقوط قرار گرفته بود.[۴]
حماسه بالازرخانم
در آستانۀ سقوط شهر خوی، بالا زرخانیم، شیرزن آذربایجانی، در حالی که تپانچه‌ای در دست داشت و به سوی دشمن شلیک می‌کرد وارد معرکه شد و برای جلوگیری ازعقب‌نشینی مدافعین شهر روسری خود را از سر برداشته و به پیشانی بست و فریاد زد: «سیز قاچین بالا زر ساواشسین!» (شما فرار کنید، بالا زر بجنگد). این سخن، تاثیر زیادی بر مدافعین شهر گذاشت و رگ غیرت آنان را به جوش آورد. آن‌ها به سنگرهای خود بازگشته و مقاومت کردند تا این‌که نیروهای کمکی رسیدند و لشکر دشمن تارومار شده و فرار کردند. این پیروزی مقدمه پیروزی‌های بعدی آذربایجانی‌ها و اخراج متجاوزان از این سرزمین شد.[۵]
بالا زر خانیم در ادبیات آذربایجان
تصنیف معروف ترکی «الده تاپانچا بالا زرخانیم، گلرم دالینجا بالا زرخانیم» به یاد آن شیرزن آذربایجانی سروده شده است. آهنگی قدیمی که اکثر پدربزرگ و مادربزرگ‌های آذری به‌خوبی به یاد دارند. این اشعار در ساز آشیق‌ها (نغمه‌سرایان سیار آذری) و لالایی مادران آذری همواره جریان داشته و نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده است. بخش آغازین این سروده، چنین است:
«الده توپانجا بالا زر خانیم
الده تاپانجا بالا زر خانیم
غیرتین قوربان بالا زر خانیم
شلته‌نی آت قاچ بالا زر خانیم
گلرم دالینجا بالا زر خانیم
اؤلرم یولوندا بالا زر خانیم»[۶]
ترجمه: «تپانچه‌ای در دست بالا زر خانم / قربان غیرتت ای بالا زر خانم / لباس محلی را جا بگذار برو بالا زر خانم / اما بدان به دنبالت خواهم آمد و جان در راهت خواهم داد بالا زر خانم».
در دوران پهلوی به دلیل سیاست‌های فرهنگی حکومت، اشعار حماسی بالازرخانیم تحریف شد و اشعار دیگری جایگزین شد که چهره‌ای رقاصه و هوسران از بالازرخانیم نشان می‌داد و به‌مرور زمان، اشعار اصیلی که هویت واقعی این شیرزن آذربایجان را نشان می‌داد به فراموشی سپرده شد.[۷]
پانویس
- ↑ «سوم تير سالروز كشتار مردم خوي توسط ارامنه»، سایت مدیریت یکپارچه شهری.
- ↑ «شیرزن پنهان آذربایجان بالازرخانیم»، آپارات.
- ↑ صباء، «بالا زر خانم را بهتر بشناسیم» وبلاگ تخصصی مهندس حسن صباء.
- ↑ «الده تاپانجا (بالا زر خانیم) پیشینه‌ی فولکلوریک ترانه»، سایت هفت هنر.
- ↑ «شیرزن پنهان آذربایجان بالازرخانیم»، آپارات.
- ↑ «دختر باغیرت آذری»، وب سایت شعرناب.
- ↑ «شیرزن پنهان آذربایجان بالازرخانیم»، آپارات.
منابع
- «الده تاپانجا (بالا زری خانیم) پیشینه‌ی فولکلوریک ترانه»، سایت هفت هنر، تاریخ بازدید: 17 شهریور 1401ش.
- «دختر باغیرت آذری»، وب سایت شعرناب، تاریخ بازدید: 17 شهریور 1401ش.
- «سوم تير سالروز كشتار مردم خوي توسط ارامنه»، سایت مدیریت یکپارچه شهری، تاریخ بازدید: 17 شهریور 1401ش.
- «شیرزن پنهان آذربایجان بالازرخانیم»، آپارات، تاریخ بازدید: 17 شهریور 1401ش.
- صباء، حسن، «بالا زر خانم را بهتر بشناسیم»، وبلاگ تخصصی مهندس حسن صباء، تاریخ بازدید: 17 شهریور 1401ش.