برج‌های خرقان
برج‌های خرقان؛ دو برج آجری مربوط به دوران سلجوقی در شهرستان آوج قزوین.
برج‌های دوگانه خرقان (قاقان)، دو برج آجری دوره سلجوقی است که در کنار قبرستان ۱۰۰۰ ساله روستای حصار از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین قرار دارند. این دو برج زیبای تاریخی با فاصلة ۳۰ متر از یکدیگر قرار گرفته‌اند. برج شرقی ۲۶ سال زودتر از برج غربی ساخته شده؛ اما معماری آن‌ها شباهت زیادی به یکدیگر دارد.[۱] این بنا نخستین گنبد دو پوسته‌ای قرن پنجم قمری محسوب می‌شود. این بناها با معماری چشم‌نواز خود در سال ۱۳۵۶ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.[۲]
پیشینه
بر اساس اسناد، این فرضیه وجود دارد که خرقان در زمان سلجوقیان چراگاه دام‌های قبایل ترک بوده و رؤسای قبایل در این مکان دفن شده‌اند.[۳] تحقیق دربارة این برج‌ها نخستین بار در سال ۱۹۶۴م انجام شد و در سال ۱۹۶۶م، مقاله‌ای دربارة این دو برج نوشته شد. درون برج‌ها، مقبره‌هایی با ضریح منبت‌کاری شده دیده می‌شود که متعلق به اشخاصی با نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصر ایلتای تیتکین» است. برخی بر این باور بودند که این برج‌ها، آرامگاه دو امامزاده با نام‌های حدیده خاتون و محمد از فرزندان امام موسی بن جعفر است؛ اما با بررسی‌های بعدی مشخص شد اجساد موجود در این بنا متعلق به دو ترک سلجوقی است.[۴] این برج‌ها در دوران صدارت خواجه نظام‌الملک (وزیر مقتدر آلب‌ارسلان) ساخته شده‌اند.[۵] و طبق کتیبه موجود، برج اول در سال ۴۶۰ قمری و دیگری در سال ۴۸۶ قمری ساخته شده‌اند.[۶]
معماری
در آجرکاری این بنا از هنر دوران سامانی و آل بویه، الهام گرفته شده است. در آن دوران، بیش‌تر برج‌ها به‌شکل دایره‌ای ساخته می‌شدند؛ اما ساخت هشت‌ضلعی این برج نشان‌دهندة ذوق و هنر بالای معماران ایرانی این بنا است.[۷] همچنین ساخت این بناها در خارج از شهر را می‌توان به تقلید از سبک ترکان سلجوقی و به تقلید از چادرهای صحرانشینی دانست.[۸]
برج شرقی؛ این برج با ارتفاع ۱۲ متر در سال ۴۶۰ق به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شد.[۹] این بنا حدود ۱۱ متر قطر دارد.[۱۰] در کنار هر ضلع برج، نیم‌ستون‌هایی وجود دارد که هفت عدد از آن‌ها ۹۵ سانتی‌متر قطر و دو نیم‌ستون دیگر آن ۱۴۰ سانتی‌متر قطر دارند. در دو نیم‌ستون بزرگتر پله‌های مارپیچی تعبیه شده است. دسترسی به این پله‌ها از طریق درب مستطیل شکل داخل اتاق مقبره امکان‌پذیر است. تعداد پله‌ها ۲۲ عدد است. این برج با آجرهایی به‌ضخامت ۶۰ سانتی‌متر ساخته شده و روی آن پوشش تزیینی با آجر به‌ضخامت ۲۱ سانتی‌متر اجرا شده است. این برج از اولین نمونه‌های پوشش دوپوش با انحنای بیضوی است.[۱۱] پس از زلزله سال ۱۳۸۱ش پوشش خارجی آسیب دیده و پوشش داخلی باقی مانده است.[۱۲] این بنا نخستین گنبد دو پوسته‌ای قرن پنجم قمری محسوب می‌شود.[۱۳]
برج غربی؛ برج غربی با ارتفاع ۱۲ متر در سال ۴۸۶ قمری ساخته شد. قطر داخلی این بنا هفت متر و قطر خارجی آن حدود ۱۰ متر است.[۱۴] این برج حدود ۵۵ سانتی‌متر بلندتر از برج دیگر است.[۱۵] این بنا شامل هفت ستون با قطر ۹۵ سانتی‌متر و یک ستون با قطر ۱۳۳ سانتی‌متر است. در ستون بزرگتر راه‌پله‌ای مارپیچی قرار دارد و در بالای آن پنجره‌ای مستطیلی با قوس جناغی در پوشش خارجی گنبد قرار گرفته است که نور راه‌پله را تأمین می‌کند.[۱۶]
تزیینات برج
در تزیینات این برج از حدود ۳۰ نقش مختلف مانند حصیری، جناغی، خفته‌راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پای باریک و چهارترنجی استفاده شده است[۱۷] که از وجود سنتی کهن در آجرکاری آن زمان حکایت می‌کند. ترکیب و تنظیم طرح‌های مختلف روی دو برج قابل‌تحسین و چشم‌نواز است.[۱۸]
تزیینات برج شرقی؛ تزیینات کم‌نظیر این برج از زیر ساقة گنبد آغاز می‌شود. قاب‌های تزیینی در طاق‌نمای اضلاع هشت‌گانه برج مشاهده می‌شود که ساختار یکسانی ندارند. قدمت نقاشی‌های این تزیینات به دوران حکومت سلجوقیان باز می‌گردد. طاووس نر با چتری به‌شکل بادبزن و درخت انار با دو پرنده، بخشی از این تزیینات هستند. از تزیینات سطح داخلی گنبد می‌توان به نقوش تزیینی با تلفیقی از خط کوفی اشاره کرد که در کادرهایی به رنگ‌های سبز و آبی ایجاد شده‌اند. در سردر ورودی برج، تزیینات بیش‌تر به چشم می‌خورد و کتیبه‌ای نیز وجود دارد. یکی از مهم‌ترین ویژگی تزیینات برج، آجرکاری آن است که در گنبد سرخ مراغه نیز به چشم می‌خورد؛ اما در این بنا به اوج کمال خود رسیده است. در آجرکاری برج‌ها از تکه‌های کوچک چهارگوش استفاده شده که فضای زیبایی در متن آجرکاری‌ها به وجود آورده است. تزیینات ضلع میانی برج با سایر اضلاع متفاوت است؛ در این قسمت معمار ایرانی برای نمایش بیش‌تر ارتفاع سردر، عرض چهارچوب را کم و میان ستون‌های مدور و رگة آجر برجستة چهارچوب، فاصله ایجاد کرده است.[۱۹]
تزیینات برج غربی؛ برج غربی نیز دارای تزیینات آجری است؛ اما فاقد پوشش گچی و نقاشی‌های دیواری است. گنبد دارای رگه‌های برجسته آجری است و در حاشیة آن نقوش هندسی قرار دارد که زیر آن کتیبه‌ای قرآنی به خط کوفی وجود دارد.[۲۰] ضریح داخل این برج، بدون تزیین بوده و در حاشیه بالای آن نام ۱۲ امام با خط نسخ حکاکی شده است.[۲۱] به نظر می‌رسد که در دوران‌های مختلف از تزیینات این برج کاسته شده است. نماسازی ضلع‌ها و سردر ورودی در مقاسیه با برج‌های قدیمی اختلاف زیادی دارد.[۲۲] برای هر ضلع هشت‌گانه این بنا یک چهارچوب شکل گرفته است؛ سپس مماس با هر ضلع، ستونچه تزیینی قوس‌مانند نیزه‌داری تا نیمه ارتفاع هر ضلع بالا رفته است. حاشیه این ستون‌ها به‌طور کامل ساده است؛ اما در دو ضلع دوم و هشتم، آجرکاری برجسته ظریفی وجود دارد.[۲۳]
خطرات
در سال ۱۳۸۱ش در اثر زمین‌لرزه شدید در نزدیکی این بنا، برج‌ها به‌شدت آسیب دیدند. امروزه برخی چالش‌ها این بنای تاریخی را تهدید می‌کنند؛ به‌طور مثال آثار نم‌زدگی در پایین بنا دیده می‌شود که به‌دلیل نبود آب‌راهة مناسب برای هدایت آب ناشی از بارندگی‌های فصلی است. نصب داربست‌های درون بنا نیز لطمه‌های جبران‌ناپذیری به تزیینات داخلی بنا وارد کرده است. همچنین دیوارهای دور مجموعه بسیار کوتاه بوده و امکان ورود هر فردی حتی با وجود بسته‌‌بودن در را فراهم کرده است.[۲۴] برج‌های خرقان در سال ۱۳۴۷ش بر اثر سیلاب آسیب دید.[۲۵] همچنین در سال ۱۳۸۱ش در اثر وقوع زلزله شدید بوئین‌زهرا به این بنا خسارت جدی وارد شد.[۲۶]
مرمت
پس از وقوع سیلاب در سال 1347ش، برج‌های خرقان توسط روستائیان محلی به‌شکل ابتدایی مرمت شد.[۲۷] همچنین در سال‌های ۱۳۵۳، ۱۳۶۹، ۱۳۷۰-۱۳۷۳ شمسی این بنا مرمت شد؛[۲۸] اما در سال ۱۳۸۱ش به این بنا خسارت جدی وارد شد و در این سال‌ها به مرمت این بناها توجه چندانی نشده است.[۲۹]
مسیر دسترسی
برای بازدید از این دو برج زیبا باید به سمت جاده قزوین - همدان رفت؛ سپس در ۳۳ کیلومتری غرب شهر آبگرم در مسیر روستای حصار ولی‌عصر پیش رفت تا به دشت خرقان و این دو برج رسید.[۳۰]
پانویس
- ↑ سارانی، «همه چیز درباره برج‌های خرقان»، سایت کارناوال.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ افشار، «ساختارهای اجتماعی، مهم‌ترین عامل شکل‌گیری برج‌های خرقان (نگاه موردی؛ چرایی نبودن اتقاب برای سازندگان برج‌ها)»، ۱۳۹۶ش، ص۱۵۵.
- ↑ «برج‌های دوگانه معروف خرقان قزوین را بشناسید»، پایگاه خبری حقوق نیوز آنلاین.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ غروی، آرامگاه در گسترة فرهنگ ایرانی، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۲۳۰.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ ورجاوند، سرزمین قزوین، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۳۱۹.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ افشار، «ساختارهای اجتماعی، مهم‌ترین عامل شکل‌گیری برج‌های خرقان (نگاه موردی؛ چرایی نبودن اتقاب برای سازندگان برج‌ها)»، ۱۳۹۶ش، ص۱۴۴.
- ↑ ورجاوند، سرزمین قزوین، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۳۳۵.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ زمرشیدی، گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۲۲۴-۲۲۵.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ گلریز، مینودر یا باب‌الجنة قزوین، ۱۳۶۸ش، ج۱، ص۹۶۴.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ ورجاوند، سرزمین قزوین، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۳۳۵و۳۳۸-۳۳۹؛ زمرشیدی، کاشی‌کاری ایران، ۱۳۶۷-۱۳۷۰ش، ج۱، ص۵.
- ↑ «چرا حفظ برج‌های دوگانه خرقان یک مطالبه است»، اشکان نیوز آنلاین.
- ↑ ورجاوند، سرزمین قزوین، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۳۱۷و۳۱۹.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ ورجاوند، سرزمین قزوین، ۱۳۴۹ش، ج۱، ص۳۱۷و۳۱۹.
- ↑ مهران، کارنامه ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته به وزارت فرهنگ و هنر، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۱۲۹.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو.
منابع
- افشار، حمید، «ساختارهای اجتماعی، مهم‌ترین عامل شکل‌گیری برج‌های خرقان (نگاه موردی؛ چرایی نبودن اتقاب برای سازندگان برج‌ها)»، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره ۸، شماره ۱۸، ۱۳۹۶ش.
- «برج‌های دوگانه معروف خرقان قزوین را بشناسید»، پایگاه خبری حقوق نیوز آنلاین، تاریخ بازدید: ۲ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «چرا حفظ برج‌های دوگانه خرقان یک مطالبه است»، اشکان نیوز آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۸ خرداد ۱۴۰۰ش.
- زمرشیدی، حسین، کاشی‌کاری ایران، تهران، [بی‌نا]، ۱۳۶۷-۱۳۷۰ش.
- زمرشیدی، حسین، گره چینی در معماری اسلامی و هنرهای دستی، شیراز، مرکز نشر دانشگاه شیراز، چ۱، ۱۳۶۵ش.
- سارانی، پریوش، «همه چیز درباره برج‌های خرقان»، سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: ۴ مهر ۱۴۰۰ش.
- غروی، مهدی، آرامگاه در گسترة فرهنگ ایرانی، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۶ش.
- گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب‌الجنة قزوین، قزوین، طه، چ۲، ۱۳۶۸ش.
- مشکوتی، نصرت‌الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران ۱۳۴۹ش.
- مهران، محمود، کارنامه ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران وابسته به وزارت فرهنگ و هنر، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۵۵ش.
- ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۹ش.
- همایونی، پریسا، «برج‌های خرقان»، سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۱ش.