برج سه‌گنبد
برج سه‌گنبد؛ یکی از آثار باستانی دوران سلجوقیان در شهر ارومیه.
برج یا مقبرة آجری سه‌گنبد در ۵۸۰ق در جنوب شرقی ارومیه در استان آذربایجان غربی ساخته شد.[۱] بر اساس اسناد تاریخی، این بنا که اکنون داخل شهر ارومیه است،[۲] در گذشته، در فاصلة یک کیلومتری از حصار دفاعی شهر ارومیه در نزدیکی دروازة بازارباش قرار داشت.[۳] برج سه‌گنبد در سال ۱۳۱۴ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.[۴]
نام‌گذاری
برخی دلیل نام‌گذاری این برج به سه‌گنبد را وجود دو بنای دیگر در مجاورت ده چهریق (در نزدیکی سلماس) دانسته‌اند که به این سه بنا با یکدیگر سه‌گنبد گفته می‌شد. برخی نیز بر این باورند که این برج در گذشته طبقة سومی نیز داشته است که به‌مرور زمان از میان رفته است و یا در یک محوطة بسیار وسیع سه باب گنبد موجود بود که تنها یکی از آن‌ها باقی مانده است.[۵]
تاریخچه
با توجه به کتیبة سردر ورودی این برج، تاریخ بنای آن مصادف با سال ۵۸۰ق و دوران سلجوقیان است.[۶] در اطراف این برج، قبرهای زیادی وجود دارد. این احتمال وجود دارد که این قبرها به‌دلیل قدسیت در این مکان واقع شده‌اند. این احتمال نیز وجود دارد که قبرهای موجود مربوط به طبقة بالای جامعه شامل سرداران، تجار و اشراف بوده باشد.[۷]
معماری
معماری این بنا با بناهای قرن ششم قمری و سایر مقبره‌های دوران حکومت سلجوقیان مشابه است. مهم‌ترین بخش این اثر تاریخی، تزیینات سردر ورودی است که با سنگ و گچ ساخته شده و با نقوش هندسی و با خط کوفی تزیین شده است. معماری این بنا شامل دو بخش بیرونی و درونی است.[۸]
معماری بیرونی مقبره؛ این بنا به‌شکل استوانه با قطر ۵ متر و ارتفاع ۱۳ متر ساخته شده است. این برج، دایره‌ای شکل بوده و قسمت جلوخان آن به‌شکل قابی مستطیلی به بدنة برج اضافه شده است. این مقبره دارای سکوی سنگی بلندی با یک دخمه است که بالای آن بنایی آجری شامل اتاق مقبره قرار دارد. ساختمان بنا دارای دو طبقه و دو نورگیر در قسمت شمالی و جنوبی است که به‌وسیلة چهار کانال با دو طبقه در ارتباط و جلوة بسیار زیبایی به این بنا بخشیده است.[۹] برخی دلیل ایجاد این روزنه‌ها را کوران هوا می‌دانند.[۱۰] طبقة اول برج سردابه نام دارد که با پوششی قوس‌دار از طبقة دوم مجزا شده است. درب ورودی طبقة اول از جنس آهن است که بعدها به این بنا اضافه شده است. طبقة دوم، اتاق مقبره نام دارد و درب ورودی آن از دو لنگة چوبی ساخته شده و بر اساس اسناد موجود این درب نیز بعدها به این بنا اضافه شده است.[۱۱] این طبقه روی طبقة اول ساخته شده است. مصالح استفاده شده در این بنا تا ارتفاع حدود ۶/۳ متر از سنگ‌های تراش خاکستری رنگ و از این قسمت به بالا از آجرهای چهارگوش بوده است.[۱۲]
معماری درونی مقبره؛ داخل مقبره و اتاق مقبره مربعی شکل بوده و به‌شکل شگفت‌انگیزی در برج استوانه‌ای جای گرفته است. قسمت بالایی اتاق دوباره به‌شکل دایره‌ای تبدیل شده و گنبد بر روی آن قرار گرفته است. در دیوار، تزییناتی مانند طاق‌های هلالی تیز و مقرنس در کنج‌ها دیده می‌شود.[۱۳] در سقف قبه‌ای اتاق، آجرها به‌صورت حلقوی به دور یک مرکز چیده شده‌اند.[۱۴] کف اتاق نیز در دخمة زیر آن فرو ریخته است. دخمه با طاق‌های هلالی آجری پوشیده شده است که در پایة طاق‌ها دیده می‌شود. کف دخمه نیز از آجر کار شده ولی ارتفاع آن به‌دلیل تخریب به‌درستی مشخص نیست. کارشناسان بلندی این دخمه را حدود ۱/۵ متر دانسته‌اند.[۱۵]
تزیینات؛ در این بنا گنبد رفیع با ارتفاع ۹ متر، مقرنس‌کاری و تزیینات سنگی وجود دارد. در سردر این برج، نقش و نگارهای زیبایی قرار دارد. حروف، خطوط و نقوش هندسی این مقبره با سنگ ساخته شده است. با توجه به ترویج تزیینات کاشی در آن دوران از هیچ تزیینات رنگی در سازه استفاده نشده است. معمار توانای ایرانی از آجر و سنگ بسیار روشن در تزیینات این برج استفاده کرده است.[۱۶]
مرمت و بازسازی
پس از انقلاب اسلامی، این بنا توسط سازمان ميراث فرهنگي مرمت شد که از جملة آن‌ها می‌توان به عايق‌كاري و اجراي آجر فرش پشت‌بام، بندكشي كامل نماي آجر مقبره، احياي پوشش از بين رفته سردابه، محوطه سازي و اجراي سنگ فرش به‌صورت قلوه‌چين اشاره کرد.[۱۷]
ویژگی
ویژگی جالب این مقبره سردر پر نقش‌ونگار آن است که با وجود ترویج تزیینات کاشی در آن دوران، اثری از رنگ‌آمیزی در آن دیده نمی‌شود. معمار ایرانی توانمند این بنا با استفاده از آجر و سنگ‌های قهوه‌ای درخشان، تزییناتی در سردر این بنا ایجاد کرده که بخشی از آن از بین رفته است.[۱۸]
کتیبه
در سراسر بدنة برج، لوزی‌های متعددی به چشم می‌خورند که هر یک شامل چهار لوزی کوچک است. مجموع حروف لوزی‌ها کلمة الله است که در هر لوزی چهار بار تکرار شده است. به استناد کتیبة سردر ورودی، این بنا به دستور حاکمی با نام شیشقاط المظفری ساخته شده است. معمار برج نیز منصور بن موسی بوده است. دربارة کاربری این برج تنها در کتیبه به کلمة «قبه» اشاره شده است و کاربری دقیق این بنا مشخص نیست.[۱۹]
دسترسی و امکانات
این برج در قسمت جنوب شرقی شهر ارومیه در خیابان جانبازان (استاد برزگر) قرار دارد.[۲۰] در نزدیکی این برج هتل‌هایی برای استراحت گردشگران موجود است.[۲۱]
پانویس
- ↑ «برج سه‌گنبد ارومیه»، وب‌سایت تریپ‌یار.
- ↑ «سه‌گنبد ارومیه، نگین برج مقبره‌های ایران‌زمین»، وب‌سایت مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ همایونی، «سه‌گنبد»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «سه‌گنبد»، سایت کجارو.
- ↑ قوچانی، «بررسی کتیبه‌های برج سه‌گنبد و مسجد جامع ارومیه»، ۱۳۹۵ش، ص۴۰.
- ↑ همایونی، «سه‌گنبد»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «سه‌گنبد»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «سه‌گنبد»، سایت کجارو.
- ↑ «برج سه‌گنبد ارومیه؛ معماری که تاریخ وامدار آن است»، وب‌سایت همگردی.
- ↑ «سه‌گنبد، برج به جا مانده از سلجوقیان در ارومیه»، مجلة گردشگری الی گشت.
- ↑ «سه‌گنبد ارومیه»، سایت سفرمارکت.
- ↑ همایونی، «سه‌گنبد»، سایت کجارو.
- ↑ گرجی، «معماری ایرانی برج سه‌گنبد ارومیه»، وب‌سایت ایراک.
- ↑ «سه‌گنبد، برج به جا مانده از سلجوقیان در ارومیه»، مجلة گردشگری الی گشت.
- ↑ همایونی، «سه‌گنبد»، سایت کجارو.
- ↑ همایونی، «سه‌گنبد»، سایت کجارو.
- ↑ «مقبره سه‌گنبد ارومیه»، وب‌سایت برگزیده‌ها.
- ↑ «برج سه‌گنبد ارومیه»، وب‌سایت اروم بین.
- ↑ قوچانی، «بررسی کتیبه‌های برج سه‌گنبد و مسجد جامع ارومیه»، ۱۳۹۵ش، ص۴۰-۴۳.
- ↑ «برج سه‌گنبد ارومیه»، وب‌سایت تریپ‌یار.
- ↑ «سه‌گنبد ارومیه»، سایت سفرمارکت.
منابع
- «برج سه گنبد ارومیه»، وب‌سایت تریپ‌یار، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
- «برج سه گنبد ارومیه»، وب‌سایت اروم بین، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۰ش.
- «برج سه گنبد ارومیه؛ معماری که تاریخ وامدار آن است»، وب‌سایت همگردی، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
- «سه گنبد ارومیه، نگین برج مقبره‌های ایران‌زمین»، وب‌سایت مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
- «سه گنبد ارومیه»، وب‌سایت سفرمارکت، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۰ش.
- «سه گنبد، برج به جا مانده از سلجوقیان در ارومیه»، وب‌سایت مجلة گردشگری الی گشت، تاریخ درج مطلب: ۶ آبان ۱۳۹۸ش.
- قوچانی، عبدالله، «بررسی کتیبه‌های برج سه گنبد و مسجد جامع ارومیه»، فصل‌نامه علمی فنی هنری، شماره ۷۵، ۱۳۹۵ش.
- «مقبره سه گنبد ارومیه»، وب‌سایت برگزیده‌ها، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۰ش.
- گرجی، سارا، «معماری ایرانی برج سه گنبد ارومیه»، وب‌سایت ایراک، تاریخ درج مطلب: ۴ اپریل ۲۰۲۱م.
- همایونی، پریسا، «سه گنبد»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: ۲۴ مرداد ۱۴۰۰ش.