توپ بازی

توپ بازی؛ بازی محلی در افغانستان.

توپ بازی که در برخی از مناطق به آن توپ دنده نیز می‌گویند، از جذاب‌ترین و پرطرفدار‌ترین بازی‌های محلی رایج در افغانستان است.

گسترۀ جغرافیایی

این بازی در تمامی مناطق افغانستان و نیز در ایران به‌نام «توپ بازی» یا «چوب توپ» شناخته می‌شود. توپ‌بازی که طرفداران بسیاری نیز دارد، از جمله بازی‌های شبیه چوگان است.

اهداف

قدرت بدنی و تمرکز، دو اصل مهم برای موفقیت در این بازی است. در توپ‌بازی، سرعت، دقت، تمرکز، یارگیری و تعامل اجتماعی تقویت می‌شود.

وسایل بازی

توپ

توپ از تکه‌های پارچه که در وسط آن سنگ کوچکی به‌کار رفته، تهیه می‌شود. کهنه یا نو بودن پارچه اهمیتی نداشته ولی محکم بودن آن مهم است. برای دوختن توپ بهتر است از سوزنچۀ بزرگ استفاده شود. حجم توپ به اندازۀ تخم ‌مرغ بوده و شکل مدور (گرد) دارد. گذاشتن سنگ کوچک در وسط توپ موجب سنگینی آن شده و باعث می‌شود وقتی‌که به‌وسیلۀ چوب به آن ضربه زده می‌شود یا یکی از بازیکنان آن را پرتاب ‌می‌کند، با قدرت بیشتری جابه‌جا شده، مسیر دورتری را طی کرده و باد نتواند به‌راحتی مسیر توپ را منحرف سازد. به‌همین جهت حجم توپ نباید بزرگ‌تر از یک تخم مرغ متوسط باشد.

تَیاق (چوگان)

چوبی است که با آن توپ را می‌زنند. طول تیاق می‌تواند در حدود یک تا یک‌ونیم متر باشد ولی ضخامت آن باید به‌اندازه‌ای باشد که به‌راحتی در مشت بازیکن جای گرفته و او بتواند آن را محکم در پنجۀ خود نگه داشته و به توپ ضربه بزند.

بازیکنان

سن‌وسال افراد در توپ‌بازی اهمیتی ندارد. بازیکنان این مسابقه باید توان ضربه زدن به توپ و دویدن را داشته باشند. همچنین برای اجرای این بازی، افراد زیادی لازم نیست. در توپ‌بازی دو نفر هم کافی است ولی اگر بازیکنان چالاک و بیشتر باشند، بازی جذاب‌تر خواهد شد.

انتخاب بازیکن

مراحل انتخاب بازیکن به این صورت است که دو نفر بازیکن زبده که مورد قبول‌ همگان هستند، به‌عنوان «میر» در رأس گروه (تیم) قرار می‌گیرند. سپس دیگر بازیکنان، دو نفر، دو نفر اندکی خلوت کرده با هم توافق می‌کنند که یکی ماه، یکی ستاره، یکی افتو (آفتاب)، یکی مهتو (مهتاب) و موارد مشابه باشند. پس از توافق پنهانی، به هر دو میر مراجعه می‌کنند تا هر کدام آنها از میان آن ‌دو نفر یکی را انتخاب و یاران خود را مشخص کنند. آن دو نفر نزد میرها رفته و برای مثال می‌گویند: میرم میر! ماه یا ستاره، افتو یا مهتو؟ هر میر یکی از بازیکنان را انتخاب می‌کند تا همۀ بازیکنان به دو گروه تقسیم شوند.

قرعه‌کشی

وقتی یارگیری به پایان رسید، بازی به قید قرعه (پِشک) شروع می‌شود. قرعه به این ترتیب اجرا می‌شود که داور یک سنگ کوچک را که دو طرف آن صاف و به‌اندازۀ قوطی کبریت است پیدا کرده، یک طرف آن را (بیشتر با آب دهان) تَر (خیس) می‌کند. آنگاه یکی از دو میر، طرف تر و دیگری طرف خشک سنگ را انتخاب میکنند. داور سنگ را به هوا می‌اندازد. وقتی سنگ به زمین اصابت کرد، هر یک از دو روی سنگ که به طرف بالا بود، قرعه به نفع همان طرف بوده و باید یاران آن گروه در ابتدای میدان جمع شده و به‌نوبت چوب (چوگان) را در دست گرفته و بازی را آغاز کنند.

مقررات بازی

تعیین ابتدا و انتهای میدان توافقی است. فاصلۀ ابتدا تا انتهای میدان حدود 100 تا 150 متر است. در انتهای میدان نقطه‌ای به‌عنوان «مِتّه» یا «میته» مشخص می‌شود. در ابتدای میدان نیز غیر از محل ضربه زدن به توپ، جایی به‌نام کَندَنی یا مرده‌جای (فرارگاه) معین می‌شود.

روش بازی

یاران طرف مقابل برای جمعآوری توپ در اطراف پخش می‌شوند. افراد چالاک در وسط میدان و دیگران در اطراف میدان قرار می‌گیرند. فقط یکی از آنها برای توپ دادن به افراد حریف در ابتدای میدان می‌ماند. کسی که توپ می‌دهد روبروی طرف مقابل که چوگان را در دست گرفته در فاصلۀ دو الی سه متری قرار گرفته و توپ را به اندازۀ ارتفاع قد انسان یا اندکی پایین‌تر، به هوا می‌اندازد. کسی که چوب در دست دارد باید با دقت زیاد هدف‌گیری کرده، با تمام قدرت به توپ ضربه بزند. هر یار حق دارد سه ضربه به توپ بزند. کسی‌که توپ می‌زند، می‌تواند به یک یا دو ضربه اکتفا کرده از ضربۀ دوم یا سوم صرف‌نظر کند. همچنین پس از آن‌که چوگان (چوب) به توپ اصابت کرد، اگر یکی از یاران طرف مقابل بتواند توپ را قبل از اصابت به زمین، قلاب کرده و از هوا بگیرد، زنندۀ توپ را در همان نوبت از ضربات باقی مانده محروم کرده است. در برخی از مناطق ممکن است بر اثر قانون مسابقه یا توافق دو تیم، قلاب گرفتن موجب تغییر نوبت در تیمها شود. کسی‌که از نوبت ضربه زدن به توپ استفاده کرده یا آن را از دست داده «یار مرده» به‌حساب می‌آید و برای بار دوم زمانی حق توپ زدن را دارد که فاصلۀ بین کندنی و مِتّه را با سرعت و سلامت برود و برگردد. اگر در فاصلۀ کندنی و مِتّه یاران طرف مقابل بتوانند با توپ او را بزنند، نوبت به گروه مقابل منتقل شده جای دو گروه عوض می‌شود. هرکدام از یاران گروه، پس از اتمام زدن توپ «یار مرده» حساب شده و باید در محل «کندنی» برای رفتن و برگشتن به مته منتظر فرصت مناسب باشند. یاران دیگر آن گروه تلاش می‌کنند با زدن ضربه‌های محکم‌ به توپ، زمینۀ رفت‌وبرگشت موفقیت‌آمیز یار مردۀ خود را فراهم کنند. «یار مرده» وقتی به مته رسید، می‌تواند در محل مِتّه استراحت کرده منتظر فرصت مناسب برای برگشت بماند. بازی به‌همین ترتیب ادامه پیدا می‌کند. در پایان، گروهی که مدت‌زمان بیشتری بازی کرده و به توپ ضربه زده باشد، برندۀ بازی به‌حساب می‌آید.

تغییر نوبت

تغییر نوبت از یک گروه به گروه دیگر در دو حالت ممکن است، اول زمانی‌که یکی از افراد گروه در رفت یا برگشت از «مته» و یا به‌سمت آن هدف توپ قرار گرفته و به‌اصطلاح کشته شود. دوم زمانی‌که همۀ افراد یک گروه نوبت توپ زدن خود را تمام کرده و به حالت مرده درآیند ولی نتوانند با رفت به «مته» و یا برگشت از آن خود را زنده کنند. در این حالت چون کسی را ندارند که توپ بزند، نوبت به گروه مقابل میرسد. البته ممکن است دو تیم به‌صورت توافقی قلابگرفتن توپ زده شده توسط حریف را نیز موجب انتقال نوبت قرار بدهند. در این حالت وقتی افراد یک تیم توپ را میزنند اگر یاران تیم مقابل بتوانند آن را بگیرند، نوبت آن تیم سوخته و بازی به تیم مقابل منتقل میشود.

حالت اضطراری

حالت اضطراری زمانی به وجود می‌آید که تمامی افراد تیمی که توپ می‌زنند فرصت‌ توپ زدن خود را از دست بدهند و برخی از یاران آنها در کندنی و برخی در مِتّه به‌صورت «مرده» باقی مانده و هیچکدام نتوانند فرصت توپ‌زدن مجدد را به دست آورند. در این حالت قانون بازی اقتضا می‌کند که دو نفر از گروه مقابل، بدون این‌که مشخص شود توپ در دست کیست، در فاصلۀ 10 تا 15 متری در دو طرف میدان قرار گرفته و فرد یا افرادی از گروه مقابل که در محل مِتّه قرار دارند، از فاصلۀ بین آن دو نفر به‌طرف ابتدای میدان بدوند. همچنین کسی‌که مرده و در کندنی منتظر فرصت رفت‌وبرگشت است خطر دویدن به‌سمت متّه را به جان بخرد. اگر شخص مرده توانست بدون آن‌که هدف توپ قرار بگیرد خود را به ابتدای میدان برساند، فرصت مجددی برای توپ زدن به دست می‌آورد و گرنه نوبت به گروه مقابل منتقل می‌شود.

پایان بازی

بازی به‌همین صورت ادامه می‌یابد تا دو طرف بر اساس توافق به آن پایان بدهند. گاهی هم دو طرف، بازی را در جایی رها کرده و توافق می‌کنند که در فرصت دیگر از همان‌جا ادامه بدهند.

منابع

• رهیاب (بلخی)، سید حسین، بلخاب (تاریخ، فرهنگ و جتماع)، قم، صبح امید دانش، 1401ش.
• گروهی از نویسندگان، شناسنامه غور، کابل، پرند و انجمن ادبی غور، 1398ش.
• «نحوه بازی محلی چوب توپ»، وب‌سایت بیتوته، بازدید: 12 دی‌ماه 1401ش.