خارک

خارک؛ شهر و جزیره‌ای کهن در خلیج فارس.

خارک، شهر و جزیره‌ای در خلیج فارس، از توابع شهرستان بوشهر است. این جزیره، از روزگار باستان با نام‌های مختلفی همچون آراکیا، ایکاریا، ایکاریوس (منابع پیش از میلاد) و خارک (پس از دورۀ اسلامی) خوانده شده است. کارشناسان بر این باورند که وجه تسمیۀ نام خارک با نام‌های برخی مناطق جنوبی دیگر در ایران، مانند خارکان در شیراز، وجود نوعی نخل خرما است که به «خارَک» یا «خرک» معروف است. برخی دیگر نیز این نام را برگرفته از خاره (نوعی سنگ) یا خارا می‌دانند. خارک در متون انگلیسی به‌صورت “kharg” نوشته می‌شود، به‌همین دلیل، گاهی، این املا در برخی متون فارسی نیز تأثیر گذاشته و برخی آن را «خارگ» می‌خوانند.

تاریخچه

زمین‌شناسان بر این باورند که این جزیره، در حدود 14000 سال قبل، بر سطح آب خلیج فارس نمایان شده و پوسته‌ای مرجانی، به ضخامت 2 تا 7 متر بر روی سطح این جزیره را پوشانده است. باستان‌شناسان، با بررسی آثار بر جای مانده در این منطقه، قدمت زندگی در آن را به سده‌های قبل از میلاد نسبت داده‌اند. این منطقه، همچنین، به‌دلیل موقعیت مهم جغرافیایی، همواره محل برخورد فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلفی بوده است. در این جزیره، در طول تاریخ، اقوامی از عیلامی‌ها، یونانیان، ایرانی‌ها، عرب‌ها و در برخی از مواقع نیز نیروهایی از کشورهای پرتغال، هلند و انگلیس زندگی کرده‌اند. هر کدام از این اقوام، آثاری از خود بر جای گذاشته‌اند که حکایت از سکونت ادیان مختلف در این منطقه دارد؛ مانند بقایای معبد یونانیان، آثار صومعه مسیحیان نستوری و مسجدی که بر خرابه‌های آتشکدۀ زرتشتیان ساخته شده است.

در برخی از منابع پس از ظهور اسلام در ایران، از خارک به‌عنوان جزیره‌ای یاد شده که در آن، زرع و نخل وجود داشته و میوه و غلات خوبی در آن می‌روییده است.

این جزیرۀ مرجانی، در طول تاریخ، یکی از پایگاه‌های دریانوردی بوده است. برای مثال، داریوش، پادشاه هخامنشی، پس از فتح هندوستان، به فرماندۀ نیروهای دریایی خود دستور داد تا ناوگانی را در این جزیره بسازند و از این طریق بر سواحل دریای عمان و خلیج فارس تا اروندرود حکمرانی کنند. پس از آن، دریانوردانی در دوران اسکندر مقدونی نیز برای رفت‌وآمد به هندوستان، از این جزیره عبور کردند. در همان روزگار، اسکندر، به‌دلیل علاقه به «آرتمیس» از خدایان یونانیان، به یاران خود دستور داد تا معبدی به‌نام او در این جزیره بنا کنند. آثاری از این معبد، هنوز در این جزیره وجود دارد.

این جزیره، تا 1312ش، بیشتر به‌عنوان تبعیدگاه و زندان مورد استفاده بود که با گذر زمان، به‌دلیل احداث بزرگ‌ترین پایانۀ نفتی در آن و توسعۀ امکانات شهرنشینی، به یکی از شهرهای ایران تبدیل شد.

جمعیت‌شناسی

تا پیش از احداث پایانه‌های نفتی در این منطقه، خارک به منطقه‌ای خالی از سکنه تبدیل شده بود؛ اما پس از توسعه‌ی اقتصادی، جمعیت آن به 10,130 نفر (در 1384ش) رسید. اقوام مختلفی در این منطقه زندگی کرده‌اند. امروزه، مردم این جزیره، فارسی‌زبان هستند و با لهجه‌های تنگستانی، لارستانی و دشتی سخن می‌گویند و از واژگان عربی و انگلیسی نیز بهره می‌گیرند. مردم در جزیرۀ خارک، مسلمان هستند و نیمی از آنها شیعه و نیمی دیگر از اهل تسنن هستند.

جغرافیا

1. موقعیت جغرافیایی: مختصات جغرافیایی این جزیره، 29 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی و 50 درجه و 19 دقیقه طول شرقی است. مساحت این جزیره در حدود 20 کیلومتر مربع، عرض آن 3 و طول آن نیز در حدود 7.6 کیلومتر است. ارتفاع جزیرۀ خارک حدود 52 متر از سطح دریا بالاتر بوده و در فاصلۀ 58 کیلومتری از مرکز استان بوشهر و 38 کیلومتری از ساحل بندر گناوه قرار گرفته است.
2. آب‌وهوا: خارک، بسیار گرم و شرجی است. هرچند، ارتفاعات موجود در این منطقه و وزش باد، هوای آن را نسبت به نقاط اطراف آن، کمی ملایم‌تر کرده است. زمستان‌های خارک بسیار کوتاه بوده و تابستان این جزیره در حدود 8 ماه طول می‌کشد.
3. پوشش گیاهی: در این منطقه، به‌دلیل گرمای زیاد، تنها چند نوع درخت و گیاه محدود قابلیت رشد دارند؛ مانند درختان لیل، انجیر هندی و انجیر معابد، کهور، کنار، نخل، استخودوس و مورخوش.
4. حیات وحش: از جمله موجوداتی که در این جزیره زندگی می‌کنند، می‌توان به آهو، بز عدانی (عدنی)، لاک‌پشت منقار عقابی، لاک‌پشت سبز، کاکایی، عقاب ماهیگیر، کلاغ هندی و برخی پرندگان مهاجر اشاره کرد. همچنین، آبزیان مختلفی مانند انواع ماهی، خرچنگ، میگو و کوسه پلنگی در این منطقه زندگی می‌کنند.
5. منابع آبی: کارشناسان، از وجود چند حلقه چاه آب شرب، قنات و برکه در این منطقه سخن گفته‌اند که از دیرباز، امکان زندگی در خارک را فراهم کرده‌اند.
6. رشته‌کوه‌ها: در شمال این جزیره «کوه تخت»، در جنوبِ آن «کوه گردن اشتر» و در سمت غربی این جزیره نیز کوه‌های «کوه لشکری» و «کوه دیدبان» قرار دارند.
7. فضاها: در قسمت شمالی این جزیره، جزیرۀ کوچک دیگری وجود دارد که در میان مردم خارک به «خارکو» معروف است.

گردشگری

جزیره خارک، از جمله جزیره‌های مرجانی در ایران و از اماکن دیدنی بوشهر به‌شمار می‌رود. برخی اماکن تاریخی در این منطقه شامل خط راه‌آهن، باغ هندی‌ها، گورستان پیش از اسلام و گورستان اسلامی، قلعه هندی‌ها، قبر علمدار، بقعه میرمحمد، قبر دیده‌بان، دو خواهرون و سنگ‌نبشته‌ای از دوران ایران باستان است. امروزه، بیش از هفتاد درصد از این سنگ‌نبشته، از بین رفته است.

فرهنگ و هنر

1. معماری: معماری در این منطقه از دو سبک سنتی و مهندسی پیروی می‌کند. در نواحی شمال شرقی خارک، خانه‌ها از یک معماری سنتی تبعیت کرده و بیشتر آنها دارای یک طبقه به‌همراه حیاط هستند.
2. مشاهیر: شعرا و دانشمندانی نیز از این جزیره برخاسته‌اند که با نام خارکی معروف بودند؛ مانند «خارکی» شاعر معروف در زمان مأمون (خلیفۀ عباسی) و نیز «ابوالعباس خارکی» که از علمای علم حدیث بوده است.

اقتصاد

خارک، یکی از مراکز تولید و فرآوری نفت ایران است. جزیرۀ خارک، به‌دلیل نزدیکی به مناطق نفت‌خیز، موقعیت خوب دریایی و عمق مناسب برای پهلوگیری نفت‌کش‌های عظیم، یکی از مناسب‌ترین مکان‌ها برای صدور و بارگیری نفت خام است. در 1337ش، نخستین اقدامات پروژه ساخت اسکله‌های بارگیری و مخازن ذخیره‌سازی نفت ‌خام در این جزیره آغاز شد و اولین محموله نفت خام در 1340ش، وارد این جزیره شد. مروارید خارک نیز در سراسر جهان مشهور بوده و یکی از منابع درآمدی ساکنان این منطقه است.

منابع

• آل‌احمد، جلال، جزيرة خارك دُرّ يتيم خليج، تهران، اميركبير، 1391ش.
• استرابو، جغرافياي استرابو، سرزمين‌هاي زير فرمان هخامنشيان، ترجمة همايون صنعتي‌زاده، تهران، بنياد موقوفات ايرج افشاريزدي، 1382ش.
• «جزیره خارک سرشار از زیبایی‌های دیدنی و تاریخی»، وب‌سایت گردشگری724، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1401ش.
• «جزیره خارگ (خارک)»، وب‌سایت ایران ویزیت، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1401ش.
• «جزیره خارگ»، وب‌سایت شرکت پایانه‌های نفتی ایران، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1401ش.
• جعفري، عباس، گيتا‌شناسي ايران، دايرةالمعارف جغرافيايي ايران، چ1، تهران، گيتا‌شناسي، 1379ش.
• جعفري، عباس، نقشه‌خواني گيتاشناسي، چ1، تهران، گيتا‌شناسي، 1363ش.
• چكنگي، عليرضا، فرهنگنامة تطبيقي نام‌هاي قديم و جديد مكان‌هاي جغرافيايي ايران و نواحي مجاور، چ1، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوي، 1378ش.
• حدود العالم من المشرق الي المغرب، به‌تحقیق دكتر منوچهر ستوده، تهران، كتابخانة طهوري، 1362ش.
• «خارک و تعزیه‌ای به قدمت دو و نیم قرن»، وب‌سایت همشهری آنلاین، تاریخ بارگذاری: 18 آبان 1394ش.
• «خارک یا خارگ؟»، وب‌سایت مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1401ش.
• دفتر تقسيمات كشوري، نقشه و جدول تقسيمات كشوري، تهران، وزارت کشور، 1383ش.
• زعیمی، غلامرضا، «خارک»، وب‌سایت دانشنامۀ ایران زمین، تاریخ بازدید: 21 شهریور 1401ش.
• سازمان نقشه‌برداري كشور، اطلس زمين‌شناسي (اطلس ملّي ايران)، چ1، تهران، سازمان نقشه‌برداري كشور (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• فرامزي، احمد، جزيرة خارك، تهران، ابن‌سينا، 1347ش.
• فسايي، حسن بن حسن، تاريخ فارسنامة ناصري، تهران، سنايي، 1378ش.
• مركز آمار ايران، بازسازي و برآورد جمعيت شهرستان‌هاي كشور بر اساس محدودة سال 1380ش، تهران، مركز آمار ايران (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور)، 1382ش.
• مستوفي‌قزويني، حمدالله، نزهةالقلوب، به‌تصحيح و تحشية دكتر محمّد دبيرسياقي، چ1، قزوين، حديث امروز، 1381ش.