خانه‌های تاریخی کاشان

خانه‌های تاریخی کاشان؛ معروف‌ترین خانه‌های تاریخی مربوط به عصر زندیه و قاجار در کاشان.

شهر کاشان از مهم‌ترین مراکز باستانی و تاریخی ایران است. خانه‌های تاریخی کاشان، اصالت تاریخی و معماری باشکوه و هنر معماران توانای ایرانی را نشان می‌دهد. از میان خانه‌های تاریخی کاشان خانه طباطبایی‌ها، بروجردی‌ها، خانه راهب، خانه منوچهری، خانه عامری‌ها و خانه عباسیان از معروف‌ترین خانه‌های تاریخی کاشان به شمار می‌روند. این بنا‌های تاریخی از مهم‌ترین آثار باستانی و مکان‌های گردشگری شهر کاشان بوده و نمایانگر معماری بی‌نظیر و پر ارزش ایرانی هستند. این خانه‌های تاریخی در لیست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند.

تاریخچه

کاشان شهری با قدمت بیش از هفت هزار سال است؛ اما قدمت خانه‌های تاریخی کاشان معمولا به دورۀ حکمرانی زندیه و قاجار بر می‌گردد.

معماری

معماری خانه‌های تاریخی کاشان سبب جلب توجه هنرمندان و صاحب‌نظران بسیاری در حیطۀ مطالعات فرهنگی شده و این مکان‌ها را به یکی از مهم‌ترین کانون‌های جهانگردی ایران تبدیل کرده است. نوع معماری، سبک و هنر به‌کار رفته در ساخت بخش‌های مختلف این بناهای تاریخی، ابعاد مختلف فرهنگی، هنری و زیبایی‌شناختی را در منطقه کاشان نمایش داده است. نوع معماری این خانه‌های تاریخی برگرفته از پاسخ طبیعی انسان به اقلیم خشک منطقه کاشان است. همچنین به‌دلیل رواج تفکر مذهبی در این منطقه، معماری و سبک ساختاری این بناهای تاریخی، درون‌گرا و سازگار با عفاف و پوشیدگی ایرانیان بوده است. اغلب این خانه‌ها به قسمت‌های اندرونی و بیرونی تقسیم شده‌اند تا ساکنین خانه از دید اشخاص نا‌محرم دور بمانند.

مشهورترین خانه‌های تاریخی کاشان

1. خانه طباطبایی‌ها: این بنای تاریخی مربوط به دورۀ قاجار بوده و در سال ۱۲۵۰ق توسط استاد علی مریم ساخته شده است. علت نام‌گذاری این خانه، سنگ بنای آن بوده که توسط شخصی به‌نام «حاج سید جعفر طباطبایی نطنزی» بنا شده است. خانۀ طباطبایی با مساحت ۴,۷۰۰ مترمربع در محلۀ سلطان امیر‌احمد قرار گرفته است. معماری این بنای تاریخی به شیوه حجاب‌دار و گودال ‌باغچه، متقارن و درون‌گرا بوده که از سه بخش بیرونی، اندرونی و قسمت مخصوص خدمه تشکیل شده است. خانه طباطبایی‌ها دارای ۴۰ اتاق، چهار حیاط، چهار سرداب، سه بادگیر و دو قنات است. این خانه تاریخی در خیابان علوی و در جوار امامزاده سلطان امیراحمد قرار دارد.
2. خانه بروجردی‌ها: این بنای تاریخی مربوط به دوره قاجار بوده و در سال ۱۲۷۵ق توسط استاد علی مریم ساخته شده است. معماری این بنای تاریخی از دو بخش بیرونی و اندرونی تشکیل شده است. همچنین در معماری این خانه از هنر‌های تذهیب، منبت‌کاری، مقرنس و درود‌گری نیز استفاده شده است. خانه بروجردی‌‌ها از نظر معماری شباهت زیادی به خانه طباطبایی‌ها دارد. از جمله ویژگی‌ بارز این خانه، هنر دست کمال‌الملک در تزیین و نقاشی آن بوده است. کاشی‌های حیاط خانه بروجردی‌ها مزین به نقاشی‌های میوه‌ها و خوراکی‌های مختلف هستند. خانه تاریخی بروجردی‌ها در خیابان علوی و محله سلطان امیر‌ احمد قرار دارد.
3. خانه راهب: قدمت این خانه تاریخی به اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی مربوط است. خانه تاریخی راهب با وسعت ۱۵۰۰ متر‌مربع در محلۀ درب باغ قرار گرفته است. معماری این بنای تاریخی متشکل از دو قسمت اندرونی و بیرونی است که به‌وسیله بخش شاه‌نشین به‌هم متصل شده است. خانه راهب دارای 3 حیاط؛ یعنی حیاط مخصوص خدمه، حیاط بیرونی و اندرونی است. از جمله ویژگی‌های خانۀ تاریخی راهب، حیاط بزرگ با دیوار‌های گچ‌کاری، حوض بزرگی در وسط حیاط و در و پنجره‌های چوبی است. از دیگر قسمت‌های خانه تاریخی راهب شاه‌نشین، هشتی ورودی، ایوان تابستانی، ایوان زمستانی و یک باد‌گیر است. امروزه از این خانه به‌عنوان یک مهمانسرای سنتی استفاده می‌شود.
4. خانه منوچهری: خانه‌ای تاریخی مربوط به‌دوران حکومت صفوی است که در محله محتشم کاشان قرار دارد. پس از زلزلۀ سال 1778م مرمت و باز‌سازی این خانه تاریخی در دورۀ قاجار صورت گرفته است. معماری خانه منوچهری از دو بخش تشکیل شده که با فاصلۀ یک کوچه از یکدیگر قرار دارند. فاز اول خانه با معماری مربوط به دوره قاجاریه، دارای پنج اتاق دو تخته، دو اتاق سه تخته، یک اتاق چهار تخته و یک اتاق ۶ تخته است. از جمله ویژگی بارز این بنای تاریخی وجود آب‌انبار در این خانه است. فاز دوم خانۀ تاریخی منوچهری با قدمتی مربوط به دوران پهلوی، دارای ساختاری سنتی است که از ۱۰ اتاق دو تخته و یک اتاق یک تخته تشکیل شده است. این خانه سنتی دارای کارگاه بافندگی، نمایشگاه وسایل تزیینی قدیمی و صنایع‌دستی نیز است. امروزه خانه تاریخی منوچهری به یک اقامتگاه سنتی تبدیل شده است. برای رفتن به این خانۀ تاریخی لازم است به خیابان محتشم و کوی شهید ثابت رفته، سپس با عبور از کوی عمارت هفتم به خانه تاریخی منوچهری رسید.
5. خانه عامری‌ها: این خانه تاریخی از آثار به‌جای مانده از دوران زندیه است. خانه تاریخی عامری با مساحتی حدود هفت هزار مترمربع، عنوان بزرگ‌ترین خانه تاریخی کاشان را به خود اختصاص داده است. معماری این خانه متشکل از سه خانه و پنج حیاط مجزا است. باز‌سازی و مرمت خانه عامری‌ها در دوره قاجار و توسط سهام السلطنه عامری صورت گرفته است. بافت جدید این خانه شامل هفت حیاط اندرونی و بیرونی، شاه‌نشین هفت دری، چند اتاق سه دری و حوضخانه است. مرمت و بازسازی مجدد خانه عامری توسط سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۷۸ش آغاز و در سال ۱۳۹۳ش به پایان رسید و اکنون به‌ هتلی پنج ستاره برای استفاده گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است. این خانۀ تاریخی در خیابان علوی بن‌بست باستان هفتم قرار دارد.
6. خانه عباسیان: از مشهور‌ترین خانه‌های تاریخی کاشان است. خانه عباسیان در سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۲۴۵ق به‌دستور تاجر معروف چینی و بلور کاشانی ساخته شده است. این خانه تاریخی با مساحت هفت هزار متر‌مربع در محله سلطان امیراحمد قرار گرفته است. از جمله ویژگی‌های بارز این بنای تاریخی داشتن معماری اسلامی مانند انواع رسم‌بندی، یزدی‌بندی و قطار‌بندی است. همچنین معماری حجاب‌دار، درون‌گرا و قرینه‌سازی از دیگر ویژگی‌های خانه عباسیان است. معماری این خانه از سه بخش بیرونی (ویژۀ مهمانی‌ها و جشن‌ها)، اندرونی (مختص اعضای خانواده) و بخش خدمه (محل استقرار اتاق‌های کار، مطبخ و حیاط) تشکیل شده است.

از سال 1390ش بخش‌هایی از خانه عباسیان به رستوران و سفره‌خانه سنتی تبدیل شده است. این خانه تاریخی در سال ۱۳۷۷ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و از پر‌بازدید‌ترین خانه‌های تاریخی کاشان به شمار می‌رود. خانه تاریخی عباسیان در خیابان علوی و کوی سلطان امیر‌احمد بنا شده است.

1. دیگر خانه‌های تاریخی کاشان عبارت‌اند از: خانه شریفیان، خانه رئیسیان، خانه مشکی، خانه عطارها، خانه عادل، خانه مرشدی، خانه احسان، خانه رزاقیان، خانه حسینی و بنی‌کاظمی، خانه دستمالچی، خانه بالاچی، خانه حشمت‌اله خان، خانه حکیم باشی و خانه تاج.

امکانات رفاهی

از میان خانه‌های تاریخی کاشان برخی از این خانه‌ها مانند خانه تاریخی راهب، خانه عامری‌ها، خانه عادل، خانه احسان و خانه مرشدی امروزه به اقامتگاه، بوتیک هتل و هتل سنتی برای استفادۀ بازدیدکنندگان و گردشگران تبدیل شده‌اند.

منابع

• آروین، عباسعلی و نیازی، محسن، «خانه‌های تاریخی کاشان، ویژگی‌های اقلیمشناختی معماری بومی شهر کاشان»، کاشان شناسی، شماره 3، 1385ش.
• «آشنایی با خانه‌های تاریخی کاشان، جلوه‌ای از شاهکار معماری ایرانی»، وب‌سایت مجله گردشگری الی‌گشت، تاریخ بازدید: 2 آبان 1401ش.
• «آشنایی با خانه‌های تاریخی کاشان»، وب‌سایت مجله سفر و گردشگری یابکس، تاریخ بازدید: 2 آبان 1401ش.
• «با خانه‌های تاریخی کاشان آشنا شوید»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 2 آبان 1401ش.
• «6 خانه تاریخی معروف در کاشان را بشناسید»، وب‌سایت مجله کشف و سفر فلایتیو، تاریخ بازدید: 2 آبان 1401ش.
• نوابخش، مهرداد و همکاران، «نگرشی جامعه‌‍شناسانه بر معماری خانه‌های تاریخی»، هویت شهر، شماره 20، 1393ش.