رباعیات خیام

رباعیات خیام، مجموعه‌ اشعار خیام نیشابوری در قالب رباعی.

رُباعِیات خیام، نام مجموعه‌ای از رباعی‌های «عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری» است که در سده‌های پنجم و ششم هجری به زبان فارسی سروده شده‌ و دیدگاه‌های ژرف فلسفی شاعر را بیان می‌کند. این اثر مهم، شهرت جهانی دارد و الهام‌بخش بسیاری از شاعران در جهان بوده است.

معرفی

رباعیات خیام، اثری از عمر ابن براهیم، مشهور به «خیام نیشابوری»، فیلسوف، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی‌سرای ایرانی در دورۀ سلجوقیان است. رباعیات منسوب به خیام را از 50 تا 1200 رباعی ذکر کرده‌اند. خيام‌پژوهان، بسياري از رباعيات منسوب به خيام را جعلي می‌دانند. برخی، تنها 28 رباعی را از خیام می‌دانند. رباعیات خيام بر اساس قیاس منطقی شکل گرفته است؛ ابتدا در سه مصراع اول، يك مقدمۀ استدلالي تنظیم کرده و در مصراع چهارم نتيجۀ عقلاني می‌گیرد.

اهمیت

رباعیات خیام، از این نظر که چكیدۀ فرهنگ، تمدن، فلسفه و جهانبینی ایرانیان و شرقی‌ها را با زبان شعر بیان می‌کند، بسیار مهم است.

درون‌مایۀ رباعیات خیام

1. مرگ‌اندیشی

بخش عمده‌ای از رباعیات خیام به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم به‌موضوع مرگ و حقیقت آن پرداخته که با واژگانی مانند رفتن، خفتن، نبودن، بازنیامدن، شکستن، بربادشدن، نابودی، رحلت، عدم، نیستی، اجل و خواب بیان شده است. همچنین تعبیرها و تشبیهات مرتبط با مرگ مانند پای اجل، سینۀ خاک، صحرای عدم، طبل زمین و مفرش خاک، بارها در رباعیات به‌کار رفته است. اصطلاحات ترکیبی مانند جمجمۀ پادشاهان، انگشت فریدون، کف کیخسرو، مغز کیقباد، چشم پرویز و دست گدا که نمایانگر از بین ‌رفتن اجساد است، نیز با مسئلۀ مرگ پیوند دارد.

2. لحظه‌گرایی

در واکنش به‌مرگ، مسئلۀ خوش‌باشی و غنیمت شمردن لحظه‌ها و نعمت‌های کوچک دنیا در رباعیات خیام مطرح می‌شود؛ رباعیات خیام در برابر حقیقت ناپایدار طبعیت، زوال عمر و بی‌دفاعی انسان، زندگیِ در لحظه و شاد بودن را پیشنهاد می‌کند:

خیام اگر ز باده مستی خوش باش		با لاله رخی اگر نشستی خوش باش
چون عاقبت کار جهان نیستی است		انگار که نیستی چو هستی خوش باش

اما خوش‌باشی و لذت‌گرایی در رباعیات خیام، به‌معنای تروج بطالت و بیکارگی نیست؛ بلکه به‌معنای جدی گرفتن عمر و زندگی است.

3. عصیان‌گری

نتیجۀ دو مضمون قبلی، نگاه نقادانه به همه چیز است که مضمون سوم رباعیات خیام را تشکیل می‌دهد. شاعر، سئوالات بسیار جدی را مطرح می‌کند، ذهن مخاطب را به‌چالش می‌کشد و نسبت به مسائل کلیشه‌ای که در ذهن مردم رسوخ کرده، رویکرد انتقادی در پیش می‌گیرد؛ اما این سؤال‌ها، به‌صورتی نیست که تمام اصول مهم عقیدتی جامعه را زیر سؤال ببرد.

ویژگی

1. سادگی

رباعیات خیام، بحث‌های پیچیدۀ فلسفی را با زبانی ساده و قابل‌فهم برای همه ارائه کرده است؛ به‌صورتی که بعد از حدود هزار سال مخاطب امروزی به‌سادگی با آن ارتباط برقرار می‌کند.

2. استفاده از صنایع ادبی مناسب

رباعیات خیام با گزینش صنایع ادبی مناسب، آرایه‌های ادبی، خلق تصاویر زنده و خیال‌انگیز، اندیشه‌های محوری شاعر را هنرمندانه در ذهن مخاطب ترسیم می‌کند.

3. پیوند اندیشه با رباعی

در رباعیات خیام، برای نخستین‌بار اندیشه‌های فلسفی دربارۀ زندگی و مرگ انسان با قالب رباعی پیوند داده شد. شاعر اندیشه‌های بلند فلسفی را در قالب کوتاه رباعی ریخته است.

محبوبیت جهانی

1. رباعیات خیام در مقایسه با آثار شاعران شاخص دیگر ایران مانند حافظ، سعدی و فردوسی در بین غربی‌ها شناخته‌شده‌تر است.
2. در مطالعات دانشگاهی، رباعیات خیام با کلیات «شکسپیر» و «انجیل عصر جدید» از نظر محبوبیت مقایسه می‌شود.
3. در کشورهای فارسی‌زبان، محبوبیت و کاربرد رباعیات خیام در اعیاد ملی، جشن‌ها و لذت از طبیعت به‌روشنی دیده می‌شود.

راز محبوبیت و شهرت

1. بیان دغدغه‌های اصلی انسان

رباعیات خیام، دردها و دغدغه‌های اصیل و جاودانۀ بشر مثل زندگی، معنای زندگی، مرگ، دنیای پس از مرگ، اغتنام فرصت و خوش‌بودن را مطرح می‌کند.

2. زیبایی کلام

شاعر در قالبی اندیشۀ فلسفی، اخلاقی و اعتقادی را بیان کرده كه به یاد سپردن آن، آسان است.

ترجمه

رباعیات خیام به بیشتر زبان‌های زندۀ دنیا ترجمه شده است؛ نخستین‌بار «ادوارد فیتزجرالد» رباعیات را به زبان انگلیسی ترجمه کرد که باعث شهرت بیشتر خیام در غرب شد. همچنین در ۱۸۶۷م «نیکولاس»، کنسول سفارت فرانسه در رشت، اولین ترجمۀ رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود. ترجمۀ فرانسویان در معرفی رباعیات خیام به جهان غرب نیز کمک کرد.

پژوهش دربارۀ رباعیات خیام

دربارۀ رباعیات خیام، پژوهش‌های گسترده‌ای صورت گرفته است؛ برای مثال صادق هدایت، به‌عنوان نخستین پژوهشگر در ایران، دو اثر دربارۀ خیام منتشر کرده‌ است:

1. مقالۀ «مقدمه‌ای بر رباعیات خیام» در سال ۱۳۰۳ش؛
2. کتاب «ترانه‌های خیام» در ۱۳۱۳ش.

از پژوهش‌های معاصر می‌توان به کتاب «رباعیات بودار: پذیرش جهانی رباعیات حکیم عمرخیام» اشاره کرد که توسط «علی‌اصغر سیدغراب»، استاد ادبیات فارسی نوشته شده است. این کتاب مقاله‌هایی که دربارۀ محبوبیت رباعیات عمرخیام در کشورهای مختلف جهان نوشته شده را معرفی کرده و تأثیر آن را در ایران، جهان عرب، ترکیه، هلند، روسیه، گرجستان، انگلستان عصر ویکتوریا و هندوستان نشان می‌دهد.

مفاهیم قرآنی در رباعیات خیام

مفاهیم و آموزه‌های قرآنی در رباعیات خیام به‌وفور دیده می‌شود. برای مثال، مضمون آیۀ 44 سورۀ بقره دربارۀ «کسانی که مردم را به نیکوکاری فرمان می‌دهند و خود، فراموش می‌کنند» را در این رباعی بازآفرینی کرده است:

ای مفتی شهر از تـو پرکارتریم		با این همه مستی از تو هشیارتریم
تو خون کسان خـوری و ما خون رزان		انصاف بده کدام یک خون‌خوارتریم

اثرگذاری‌ها

1. شاعران و نویسندگان

رباعیات خیام بر بسیاری از شاعرانی كه رباعی سروده‌اند مانند سعدی، حافظ و جامی تأثیر گذاشته است. از جمله شاعران معاصر نیز كه از رباعیات خیام تأثیر گرفته‌اند، می‌توان منصور اوجی، قیصر امین‌پور، حسن حسینی و ایرج زبردست را نام برد. در کشورهای غربی، «آندره ژید» با رباعیات خیام از طریق ترجمۀ فیتزجرالد آشنا شد و بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب مائده‌های زمینی او مشاهده کرد.

2. موسیقی ایران

رباعیات خیام، دستمایۀ ساخت و شکل‌گیری ده‌ها اثر در انواع مختلف موسیقی با کلام در ایران شده که محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آنها، آلبوم «رباعیات خیام» با دکلمۀ «احمد شاملو» و آوازخوانی «محمدرضا شجریان» است.

3. موسیقی غرب

«گرنویل بن‌توك» موسیقی‌دان بریتانیایی آلبوم «عمر خیام» را با الهام از اشعار خیام، در اوایل قرن بیستم ساخت. «الن هوهانس» موسیقی‌دان ارمنی نیز در آثار خود از رباعیات خیام الهام گرفته است.

رباعیات پیونددهندۀ شرق و غرب

بسیاری از محققان معتقدند که ترجمۀ رباعیات خیام به زبان‌های اروپایی، باعث آشنایی غرب با فرهنگ ایران و پیوند غرب و شرق شده است.

نمونه‌ای از از باعیات

آن قصر که جمشید در او جام گرفت

آن قصر که جمشید در او جام گرفت		آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر		دیدی که چگونه گور بهرام گرفت
ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست		بی بادۀ گلرنگ نمی‌باید زیست
این سبزه که امروز تماشاگه ماست		تا سبزۀ خاک ما تماشاگه کیست
امروز تو را دسترس فردا نیست		واندیشۀ فردات به جز سودا نیست
ضایع مکن این دم ار دلت شیدا نیست		کهاین باقی عمر را بها پیدا نیست

منابع

• باران، بیژن، «رمز محبوبیت رباعیات خیام»، وب‌سایت حکیم عمر خیام نیشابوری، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1401ش.
• باقری‌زاد، داوود و کزازی، میرجلال‌الدّین، «بررسی سبک و شیوة خیام در رباعی از منظر آرایه‌های ادبی»، مجلۀ زیبایی‌شناسی ادبی، دورۀ 6، شمارۀ 24، تیر 1394ش، در وب‌سایت دانگشاه آزاد اسلامی واحد اراک، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1401ش.
• خیام، رباعیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1401ش.
• «خیام سبب جهانی‌شدن شعر فارسی و فرهنگ ایرانی شده‌ است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1399ش.
• دین‌پرست، منوچهر، «پذیرش جهانی رباعیات خیام»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف بزرگ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 5 تیر 1400ش.
• «زیبایی كلام خیام؛ راز ماندگاری اشعار او است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• «سرودهایی که خیام برای جهان خواند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ش.
• «ويژگي اصلي انديشه‌هاي خيام»، وب‌سایت مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۱ش.
• عالی‌خانی، بابک، «رباعیات خیام از دیدگاه جاویدان خرد»، مجلۀ جاویدان خرد، دورۀ جدید، شمارۀ 5، زمستان 1388ش.
• عصاران، حسین، «جامی‌ست که عقل، آفرین می‌زندش»، وب‌سایت حسین عصاران، تاریخ بازدید: 13 اسفند 1401ش.
• قربانی، سمیه، «رباعیات خیام؛ از مرگ‌اندیشی تا بهره‌گیری از قرآن»، خبرگزاری بین‌المللی قرآن کریم، تاریخ درج مطلب: ۲۸ ارديبهشت ۱۳۹۹ش.
• معتمدی، غلام‌حسین، «مرگ‌شناسی خیام»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: 31 اردیبهشت 1391ش.
• میرشکاری، مطهره، «خیام یک چهرۀ رازآلود و مبهم است»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 28 اردیبهشت 1397ش.
• «۲۸ اردیبهشت زادروز خیام: فیلسوف، ریاضی‌دان، رباعی‌سرا و منجم بزرگ ایرانی»، خبر آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ش.