زن در دورۀ صفویه

زن در دورۀ صفویه؛ جایگاه خانوادگی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی زنان در دورۀ صفویه.

زن در دورۀ صفویه، به‌دلیل دگرگونی‌های بنیادین و به‌وجود آمدن شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جدید، نقش و منزلت متفاوت در خانواده و جامعه پیدا کرد و با حفظ شخصیت، متانت، وقار و پوشش متناسب با فرهنگ و ارزش‌های دینی و ملی، در عرصه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی حضور مؤثر داشت.

تاریخچه

زن در دوره‌های مختلف تاریخ ایران از نظر مقام و شأن فردی و اجتماعی، فرازوفرودهای زیادی را تجربه کرده است و دورۀ صفویه از این امر مستثنی نیست؛ زمانی که رونق اقتصادی و برتری فرهنگی و سیاسی جامعۀ ایرانی در اوج بوده است، جایگاه زنان نیز در مراتب بالا دیده می‌شود و برعکس، هرگاه جامعۀ ایرانی از اوج به زیر آمده، منزلت زنان نیز به‌تبع تغییر کرده است. در دورۀ حکومت صفویان نیز عوامل گوناگون اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بر موقعیت‌های مختلف اقشار زنان اثرگذار بوده است.

زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی

دوران صفویه از جنبه‌های مختلفی، آغاز شرایط جدید در عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران بود. ارتباطات روزافزون با اروپاییان و تشکیل وحدت سیاسی مطابق با مذهب شیعی در این عصر، دو عامل عمده هستند که دلیل اصلی شکل‌گیری تغییرات اجتماعی در طبقات گوناگون مردم بودند؛ هرچند، این تحولات در تمام اقشار و طبقات به یک شکل نبود. ایجاد ثبات و آرامش در جامعۀ ایرانی که به‌دست حکومت صفویه شکل گرفت موجبات رشد و نفوذ اجتماعی زن را نیز به‌صورت تازه‌تری فراهم کرد؛ زنان در فعالیت روزانه، امور معیشت و اقتصاد خانواده و نیز رتق‌وفتق بسیاری از امور، پابه‌پای مردان حرکت می‌کردند و نقشی پررنگ در حوزه‌های مختلف به‌تبع شرایط تازۀ سیاسی و مذهبی در دورۀ صفویه ایفا کردند.

جایگاه و نقش زنان

الف) اجتماعی

1. قشربندی اجتماعی

در عصر صفویه، زنان را در چند گروه می‌‌توان مشاهده کرد. گروهی که در زمرۀ کشاوزان بودند و در روستاها زندگی می‌کردند. گروهی که جزء طبقۀ بالای جامعه محسوب می‌شدند و ساکن شهرها بودند و گروه دیگری از زنان که در طبقۀ سوم و در زمرۀ کنیزان و زنان حرم‌سرا جای داشتند. به‌نقل از سفرنامه‌نویسان این دوره، زنان خدمتکار بیشتر کارها را انجام می‌دادند و علاوه بر آنها، زنانی بودند که مانند مردان سوار بر اسب می‌شدند و پوششی مانند مردان داشتند.

2. نحوۀ حضور اجتماعی

زنان ایران در دورۀ صفویه نقش خود را در اجتماع توأم با وقار و متانت، در تبعیت از عظمت نام و فرهنگ ایرانی ایفا می‌کردند تا آن‌جا که از سوی غالب نمایندگان خارجی و سیاحان در اعصار قبل از صفویه نیز تحسین شده‌اند و زبان به‌تجلیل از علوّ منزلت زن ایرانی گشوده‌اند. حجاب زن ایرانی حتی باعث حیرت جهان‌گردان و سفرای خارجی می‌شد و جامه‌های پوشیده و موقّر زنان ایرانی را ذکر کرده‌اند به‌طوری که آن‌ها را از جهت پوشش و نشستن بر اسب، برتر از مردان گفته‌اند.

3. فعالیت اجتماعی

از دوران شاه طهماسب اول، تغییراتی در خصوص فعالیت اجتماعی زنان صورت گرفت؛ زیرا وی مردی سخت‌گیر بود و زنان در حکومت او از خانه بیرون نمی‌آمدند مگر امر ضروری پیش می‌آمد. با این‌حال، فعالیت زنان هنوز ادامه داشت. زنان عادی چه در شهر یا روستا به‌صورت معمول به امورات منزل و خانه‌داری می‌پرداختند و زنان و دختران طبقات فرودست و پیشه‌وران نسبت به زنان اشراف و خاندان سلطنتی، در فعالیت‌های اجتماعی آزادتر بودند. آنها به‌شکل گروهی به بیرون از خانه برای گردش و تماشا و یا حمام می‌رفتند و با انجام فعالیت‌های اقتصادی در کنار سایر افراد خانواده، حضور اجتماعی داشتند.

4. ازدواج

در دوران صفویه دختران خانواده‌های حکومتی برای ایجاد رابطه بین امرای بزرگ و خاندان سلطنتی، بیشتر با افراد خاندان‌های بزرگ ازدواج می‌کردند. زیرا این‌گونه رابطه‌های خویشاوندی باعث تقویت دولت مرکزی و تمرکززدایی می‌شده است. از طرف دیگر، خانواده‌های ضعیف، دختران خود را به حرم‌سرای سلاطین صفویه هدیه می‌دادند تا بلکه از این مسیر به شأن اجتماعی و بهبودی اقتصادی دست پیدا کند.

5. القاب و عناوین اجتماعی

زنان دربار صفوی و اشراف مطابق با شأن اجتماعی خود دارای عناوین و القاب خاصی بودند. برای مثال، لقب بیگم فقط به خواهران و دختران گفته می‌شد و به زنان دیگر، عنوان خانم اطلاق می‌شد. به ارشد زنان حرم‌سرا، که به دلایلی برتر از دیگر زنان حرم‌سرا بود به‌صورت کلی، بیگم می‌‌گفتند.

6. پوشش زن صفوی

• پوشش اصلی؛ پوشش اصلی و عمومی بانوان در دورۀ صفویه شامل شلوار و پیراهن بود که از جلوی گردن تا به ناف، چاک داشته است. همچنین بالاپوش بلند که تا پاشنه می‌رسیده و دارای سه نوع آستین بوده است: آستین کوتاه، بلند و نوع دیگر که تا قسمتی بازو را می‌پوشاند و ادامۀ آن از پشت به لباس وصل بود. پیراهن دیگر نیز وجود داشته که از جنس لطیف‌تری بوده و زیر لباس‌ها بر تن می‌کردند.
• حجاب؛ در دورۀ صفویه چهار نوع حجاب متداول بود که دو نوع آن در خانه و دو نوع دیگر در خارج از خانه استفاده می‌شد که عبارت بودند از روسری، چارقد روبند و چادر؛
• پیشانی‌بند؛ پیشانی‌بند نیز رایج بود که بر روی پیشانی بسته می‌شد. همچنین تاج و نیم‌تاج که زنان متمول و شاهزاده‌ها بر سر می‌گذاشتند؛
• کمربند؛ کمربند باریکی بر دور کمر بسته میشده و بر روی آن شالی پهن‌تر از پارچه می‌بستند؛
• کفش؛ دونوع کفش رایج بود؛ ساق‌بلند و کفش‌های راحتی که از نوع چرم ساغر بوده است؛
• کلاه؛ کلاه کوچکی که گاه از زیر روسری بر سر می‌نهادند و گاه روسری را سر می‌کردند و سپس کلاه را بر سر می‌گذاشتند.

ب) فرهنگی

1. سوادآموزی و تحصیل

در این دوره زنان از هر فرصت پیش‌آمده استفاده می‌کردند تا علم و سواد کسب کنند و حتی به دیگران هم بیاموزند. شاه طهماسب دستور ساخت مکتب‌خانه‌هایی مخصوص دختران در مناطق گوناگون از جمله در سبزوار، مشهد، قم، استرآباد و کاشان داده بود و دختران با تعلیمات آموزگاران زن مشغول سوادآموزی می‌شدند.

2. فعالیت‌های فرهنگی

زنان معروفی هم از طبقات مختلف اجتماع به‌خصوص طبقات بالا بودند که در حوزۀ دانش فعالیت داشتند. زنان و دختران درباریان و سران مملکتی غیر از این‌که در عرصۀ آموختن علم کوشا بودند و فضای مناسب در اختیار داشتند، اقدام به ساخت مراکز فرهنگی و مدارس علمی کرده و بدین ترتیب در این حوزه‌ها از حمایت‌های مالی و فکری بهره‌مند بودند. بسیاری از موسسات آموزشی عصر صفویه در پی توجه و تأکید زنان اشراف این عصر به امور خیریه و تقویت دانش و فرهنگ احداث شده‌اند.

ج) اقتصادی

1. بازرگانی و مدیریت مالی

فعالیت زنان در عصر صفویه در زمینه‌های اقتصادی بسیار مشهود بود. برای مثال، زنان در خریدوفروش اموال به‌عنوان فروشنده و یا خریدار املاک خصوصی، فعال بودند. در این زمان بود که زنان در زمینۀ امور خیریه و استفاده از دارایی‌ها در این مسیر، نقش اساسی ایفا کردند. برای مثال، زنان مسئول بخش مهمی از دارایی‌های شهری مختص مقبرۀ شیخ‌صفی بودند و امور وقفی مقبرۀ شیخ‌صفی را بر عهده داشتند.

2. سازندگی

زنان به‌نام این دوره، بناهای متعدد ساخته‌اند که نشان از واقعیت ملموس نقش زن در حوزه‌های اقتصادی و نیز سیاسی عصر صفویه دارد. برای مثال، قاجلوخانم مقبرۀ شاه‌اسماعیل را در اردبیل بنا نهاد؛ شهربانو دختر شاه‌سلطان‌حسین چندین مدرسه و حمام ساخت و یا دلارام خانم، مادربزرگ شاه‌عباس دوم، کاروان‌سراهای عظیم و مجهز احداث کرد. دختر شاه‌صفی و خواهر شاه‌عباس دوم، به نام مریم بیگم، هم از زنان خیّر دورۀ صفویه بود.

د) سیاسی

1. توسعۀ نفوذ سیاسی

عصر حکومت صفویان از جهتی عصر توسعۀ نفوذ زنان در دربار حکومتی در تاریخ ایران است چراکه از این به‌بعد بود که فعالیت‌های زنان در بعد سیاسی نمودار شد. در این دوران که زنان از جنبۀ استقلال مالی و سوادآموزی، برجسته شده بودند، توانستند از موقعیت و ابزار مناسب جهت مشارکت سیاسی و امور شهر و مملکت‌داری بهره گیرند.

2. نفوذ سیاسی زنان دربار

زنان درباری و زنان حرم‌سراها در حوزۀ سیاست نقش پررنگ‌تر داشتند. به‌ویژه زنان طبقات بالا در این دوره، برای کسب مناصب حکومتی برای خود یا اقوام، مستقیماً در امور سیاست دخالت داشتند و یا با تحریک مردان، تغییرات سیاسی اعمال می‌کردند.

منابع

• «بررسی نقش زنان در عصر صفوی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 18 فروردین 1392ش.
• «جایگاه زن در ایران صفوی؛ از سیاست تا اقتصاد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 19 تیر 1392ش.
• جعفرپور، علی و نوری مجیدی، مهرداد، «وضعیت پوشاک زنان در عصر صفوی (با تکیه بر سفرنامه نویسان فرنگی)»، مجلۀ مسکویه، شمارۀ 5، 1385ش.
• رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، تهران، انجمن آثار ملی، 1352ش.
• سفرنامۀ ونیزیان در ایران، ترجمۀ منوچهر امیری، تهران، خوارزمی، 1381ش.
• سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمۀ کامبیز عزیزی، تهران، ‌مرکز، 1387ش.
• شاردن، جان، سیاحت‌نامه شاردن، ترجمۀ محمدعلی عباسی، تهران، امیرکبیر، 1350ش.
• ضیاپور، جلیل، پوشاک زنان ایران از کهن‌ترین زمان تا آغاز شاهنشاهی پهلوی، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1374ش.
• قلی‌زاده، آذر، «نگاهی جامعه‌شناختی به موقعیت زنان در عصر صفوی»، وب‌سایت مرکز اطلاعلت علمی جهاد دانشگاهی، تاریخ بازدید: 10 خرداد 1402ش
• لکهارت، لارنس، انقراض سلسلۀ صفویه، ترجمۀ اسماعیل دولتشاهی، تهران، علمی و فرهنگی، 1383ش.