سدیدالسلطنه

سدیدالسلطنه؛ مورخ محلی بوشهر و صاحب آثار پژوهشی ماندگار دربارۀ تاریخ بوشهر و خلیج فارس.

محمدعلی سدیدالسلطنه شاعر، نویسنده و تاریخ‌نگار ایرانی است که در اواخر دورۀ قاجاریه و اوایل دورۀ پهلوی می‌زیست. وی از تاریخ‌نگاران محلی بوشهر بود که در پژوهش‌های خود اطلاعات زیادی از بوشهر و خلیج فارس به‌جای گذاشته است. وی به‌دلیل بی‌توجهی دولت مرکزی به این نواحی، با نوشته‌ها و پژوهش‌های خود به موقعیت استراتژیک و اهمیت اقتصادی و نظامی منطقه خلیج فارس و ارتباط آن با آب‌های بین‌المللی پرداخت تا توجه دولت را به این منطقۀ مهم، معطوف سازد.

تولد و خانواده

محمدعلی خان مینابی بندرعباسی معروف به سدیدالسلطنه کبابی در سال 1249ش در بغداد متولد شد. پدرش حاج احمدخان سرتیپ کبابی بندرعباسی سال‌های زیادی کارگزاری بنادر و جزایر خلیج فارس و مدیریت امور بوشهر را برعهده داشت و از افراد سرشناس این منطقه بود. او اهل شعر و ادب بود و از خود چهار اثر ادبی برجای گذاشته است که در میان آثار کشف‌شده از سدیدالسلطنه، به کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران اهدا شده است. علت شهرت خانوادۀ او به بندرعباسی به‌خاطر سکونت طولانی آنها در میناب و بندرعباس بوده و البته مادر او هم دختر شیخ محمد مینابی بوده است که به این نام شهرت یافته‌اند. پسوند کبابی در نام این خانواده به‌دلیل فرهنگ مهمان‌نوازی آنها و طبخ کباب به سبک ایرانی بوده است که به مذاق مهمانان و به‌ویژه اعراب خوش می‌آمد.

تحصیلات

سدیدالسلطنه علوم قدیمی را نزد سیدجواد مجتهد یزدی، شیخ عبدالله امام‌جمعه بوشهری، میرزا حسین اهرمی و حسین کنگانی فراگرفت و برای فراگیری علوم جدید مانند جغرافیا و هیئت از سید جمال‌الدین اسدآبادی بهره گرفت. او شعر و ادبیات را نزد ادیب پیشاوری آموخت و تخلص وی در شعر ابتدا «نهانی» و سپس «عاری» بوده است، البته از تخلص «سدید» هم به‌ندرت استفاده می‌کرد. سدید همچنین در مدرسه انگلیسی‌ها در بوشهر، زبان انگلیسی را فرا گرفت.

ویژگی‌های شخصیتی

سدیدالسلطنه با توجه به فرهنگ مهمان‌نوازی ایرانیان، مانند پدرش طبع بلندی داشته و مهمان‌نواز بوده و سفره‌های بسیاری برای مهمانان خود می‌گسترانید. او با وجود ثروت زیادی که از پدر به ارث برده بود، در نهایت سادگی می‌زیسته و به مردم فقیر کمک می‌کرده است. سدید بسیار وطن‌دوست بوده است. او همواره به فرهنگ و تاریخ اجداد خود و ایرانی بودنش افتخار می‌کرده و مخالف جدی سیاست‌های انگلستان در خلیج فارس بوده و کتاب‌ها و نوشته‌های او و تلاشش برای اثبات ایرانی بودن خلیج فارس، شاهدی بر این مدعا است. او در طول عمر خود با بسیاری از رجال سیاسی، شعرا و دانشمندان زمان خود چه در دوره قاجار و چه در دورۀ پهلوی معاشرت داشته است.

فعالیت‌های سیاسی

محمدعلی خان سدیدالسلطنه به‌دلیل زیرکی و کفایتی که در امور سیاسی داشت در سِمَت‌های مختلفی مانند فرمان‌دهی در فتح بندرلنگه و طرد محمد بن خلیفه از بندرلنگه، ریاست تذکره خلیج فارس، ریاست و مدیر اجرایی بنادر، کارگزاری دولت روسیه در بندرلنگه، وکالت کنسول‌گری روسیه در بندرعباس و معاونت حکومت بندرهای جنوب و بندرلنگه، عهده‌دار مسئولیت بوده است. وی در تمام عمر کاری، مانند پدر خود در امور دیوانی و دولتی مشغول خدمت بوده و با سفرهای تحقیقاتی به مسائل تاریخی و جغرافیایی خلیج فارس و بنادر و جزایر پرداخته است.

سبک نگارش

سدیدالسلطنه، تمام عمر خود را به پژوهش و نویسندگی پرداخته است. او در مسافرت‌ها، منشیانی را استخدام می‌کرد تا همراه او باشند و مطالب و موضوعات مهم را بنویسند. وی برخلاف منشیان درباری زمان خود فقط به گزارش‌نویسی بسنده نکرده، بلکه به توصیف وقایع به‌صورت جزئی و تحلیل علمی وقایع زمان خود پرداخته است. به عقیدۀ تاریخ‌پژوهان، سدیدالسلطنه با دقت و تیزبینی و با آوردن آمار و ارقام، بررسی‌ها و پژوهش‌های خود را مانند مطالعات امروزی نگارش کرده است، به‌طوری که می‌توان به آن‌ها با اطمینان استناد کرد. وی در زمینۀ مردم‌شناسی و فرهنگ عامۀ مردم در بوشهر و خلیج فارس، به آداب و رسوم ازدواج، وقت ازدواج در آن دوره و ذکر جزئیات مراسم خواستگاری، عقد و عروسی پرداخته است. او همچنین به وضعیت بهداشتی مردم در آن دوره به‌خصوص دربارۀ حمام‌های عمومی توجه ویژه‌ای داشته است. سدید وضعیت مدارس مختلط آن دوره را توصیف کرده و بزرگان و مشاهیر دورۀ خود را به‌خوبی معرفی کرده است. سدیدالسلطنه به‌دلیل وطن‌دوستی و شعور و آگاهی ملی، در مسائل سیاسی هم، مداخلۀ قدرت‌های استعماری به‌ویژه انگلستان را در امور ایران و به‌خصوص جنوب و خلیج فارس، تحمل نمی‌کرد و در نوشته‌های خود به این مسائل واکنش نشان می‌داد. وی به‌دلیل حضور در کارهای دولتی، دخالت‌های خارجیان در امور مملکت و نیز بی‌کفایتی دولت را در مسائل سیاسی مشاهده می‌کرد و در نوشته‌های خود از وضعیت موجود، انتقاد می‌کرد، به‌گونه‌ای که در منابع تاریخی، شواهدی وجود دارد که ترس و بیم خارجیان را از نوشته‌های سدید نشان می‌دهد. آنها به همین دلیل، جاسوسانی را برای محدود کردن او گمارده بودند. در همین راستا در سال 1308ش بنا به دلایل نامعلومی او را به تهران احضار کردند و به‌مدت هفتاد روز او را زندانی کردند. سدید بعد از آزادی و برگشت به بندرعباس کتابخانۀ خود را که شامل چندهزار جلد کتاب بود، به مدارس بندرعباس اهدا کرد.

آثار

مجموعه آثاری که هوشنگ ستایش، نوۀ دختری سدیدالسلطنه، به کتابخانۀ دانشگاه تهران اهدا کرد شامل 95 کتاب و رسالۀ خطی و سه کتاب چاپی و 92 سند و نقشۀ خارجی و ایرانی مربوط به ایران و نواحی جنوبی است.

1. کتاب «المناص فی احوال الغوص و الغواص» یا صید مروارید که در سال 1308ش در زمان زندگی او به‌ چاپ رسیده است.
2. «اعلام الناس فی احوال بندرعباس» در سال 1348ش به تصحیح احمد اقتداری چاپ شده است.
3. «رساله اوزان چو»، رساله‌ای در مورد خرید و فروش مروارید است.
4. «رساله اصطلاحات کِشتی»، رساله‌ای در مورد اصطلاحات کشتیرانی خلیج فارس است.
5. کتاب «مفاتیح الادب فی تواریخ العرب» که در این کتاب به تاریخ اقوام ایرانی که در سواحل جنوب خلیج فارس، عرب‌نشین شده‌اند، می‌پردازد.
6. کتاب «برهان سدید» که در زمان مظفرالدین‌شاه و به سفارش حسنقلی خان نظام‌السلطنه در سال 1314ق نگارش شده است.
7. کتاب «مغاص اللئالی و منام اللیالی» که با نام سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان به تصحیح احمد اقتداری به چاپ رسیده است. در این کتاب آداب و رسوم، تجارت، کشتیرانی، وضع سیاسی و حکومتی، مسائل جغرافیایی و اوضاع اجتماعی، راه‌ها و خطوط ارتباطی سرزمین‌های خلیج فارس، مداخلات انگلستان و روسیه در خلیج فارس، تاثیر انقلاب مشروطیت در خلیج فارس، شرح حوادث و وقایع اتفاقیه و نقل اشعاری از شعرای آن نواحی آورده شده است.
8. کتاب «التدقیق فی سیر الطریق»، که سدید به شرح وقایع سفر خود که از بوشهر آغاز شده و در مناطق تحت سلطه ایران و عراق صورت گرفته، می‌پردازد.
9. «مشوش نامه» این مجموعه شامل اشعار شاعرانی است که معاصر با سدیدالسلطنه بوده‌اند.
10. کتاب «مجموعه الظرایف« که در آن اشعار شاعران دیگر گردآوری شده است.
11. کتاب «مجموعه النوادر»، قطعه‌های منظوم و منثور از شاعران جنوبی ایران، اخبار، ادعیه و مناجات‌ها در این کتاب به خط بسیار زیبایی نوشته شده‌اند.
12. «راپرت‌های نظامی» شامل اوراقی با موضوع راپرت‌های نظامی انگلیسی‌ها در خلیج فارس است.
13. «راپرت‌های گمرکی» که به‌صورت کتابچه‌هایی توسط سدید تدوین شده است. در این کتاب سؤال‌ها و جواب‌های مأموران گمرک با کدخدا‌ها و صاحبان قایق‌های تجارتی و کاسبان و خدمه‌های آن‌ها به تصویر در آمده است.
14. رونویسی از یادداشت‌های دیگران و کتاب‌های خطی که شامل نقشه‌ها، اخبار و وقف‌نامه‌ها بوده و سدید در پژوهش‌های خود از آنها با ذکر منبع استفاده می‌کرده است.
15. ثبت‌نامه وقایع ایام «روزبروز».
16. قرادادهای سیاسی و کشتیرانی.
17. جزوه نفت اهالی جرون و بندرعباس.
18. رساله‌ای دربارۀ طایفه قشقایی.
19. رساله احوال لنگه.

ویژگی‌های تاریخ‌نگاری سدیدالسلطنه

• واقع‌گرایی؛
• استدلال خردمندانه و دوری از موهومات؛
• گردآوری اطلاعات به‌صورت سیستماتیک و نقد آثار گذشتگان؛
• دقت، تیزبینی و اعتبارسنجی داده‌ها؛
• مهم دانستن جغرافیا در تحولات تاریخی؛
• اهمیت و اولویت حفظ منافع ملی و مبارزه با استعمار؛
• مشاهدۀ مستقیم در سفرهای علمی؛
• گرایش به تحلیل‌های علمی و تاریخی و بی‌طرف بودن در آن‌ها؛
• وجود شاخص‌های نوباوری و نوگرایی در افکار و آثار.

جزایر ایرانی خلیج فارس در آثار سدیدالسلطنه

مالکیت تاریخی ایران بر سه جزیرۀ تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی، در آثار سدیدالسلطنه با تأکید بسیار، مورد توجه قرار گرفته است. او در کتاب مجموعه الظرائف به شهادت‌نامه مشایخ اعراب پرداخته است که نزد پدر سدید، به ایرانی بودن جزیره ابوموسی اقرار کرده و این استشهاد را امضا کرده‌اند. بر اساس این اعتراف‌نامه، شیوخ عرب اقرار کرده‌اند که گوسفند‌چرانی به این جزیره آمده‌ و مهمان دولت ایران هستند و از دولت ایران تشکر کرده‌اند که به آنها اجازه داده تا در این جزیره بمانند.

افتخارها

سدیدالسلطنه نشان‌های زیادی از حکومت‌های مختلف دریافت کرده است مانند: در سال 1318ق پالتوی شمه‌دار و مرصع، نشان تمثال مظفرالدین شاه از دولت او، نشان «سنت آنا» از دولت روسیه و نشان «پالم آکادمیک» از دولت فرانسه.

او همچنین در سال 1316ق لقب «عمدۀالامرا» را با درجه سرهنگی از مظفرالدین شاه قاجار دریافت کرده است. در سال 1319ق هم پالتوی ترمه خلعت را با تمثال مظفرالدین شاه، از آن خود کرده است. لقب سدیدالسلطنه هم در سال 1274ش، پس از اهدای کتاب «مفاتيح الادب فى تواريخ العرب» به مظفرالدین شاه، از سوی او به محمدعلی خان بندرعباسی اعطا شد.

درگذشت

سدیدالسلطنه پس از بازنشستگی از کارهای دولتی در بندرعباس زندگی می‌کرد. وی در چهاردهم مرداد 1320ش در سن 71 سالگی در آنجا از دنیا رفت. آرامگاه او در قبرستان قدیمی سید کامل بندرعباس قرار دارد.

نمونه‌ای از اشعار

اگر بويى ز زلفت آورد باد

کند از محنت دورانم آزاد

به ياد قامتت هرگز ز خاكم

نبينى رسته غير از سرو و شمشاد

اگر حسن تو را فرهاد ديدى

شدى شيرينى شيرينش از ياد

نديدم غير محنت من ز ايام

تو گويى خاص محنت مادرم زاد

ملك از من كشد هرگز مكافات

از آن شب‌ها كه بودم در برت شاد

كجا ياران كنندم ياد، عارى

كجا شيرين نمايد ياد فرهاد

منابع

• «اعتراف‌نامه شیوخ عرب درباره ابوموسی»، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: 25 فروردین 1391ش.
• جرونی، «یادی از سدیدالسلطنه»، وب‌سایت آرموس، تاریخ درج مطلب: 25 مرداد 1394ش.
• حسن‌نیا، محمد، «سديدالسلطنه كبابى در آينه اسناد»، مجله پیام بهارستان، دوره دوم، سال پنجم، شماره 19، 1392ش.
• «سدیدالسلطنه، محمدعلی»، ویکی نور، تاریخ بازدید: 4 مرداد 1402ش.
• عثمانی، محمد، «رویکردی تحلیل محتوایی به کتاب بندر عباس و خلیج فارس اثر محمدعلی خان سدیدالسلطنه (کبابی)»، پژوهش‌نامه فرهنگی هرمزگان، دوره4، شماره 8 و 9، 1394ش.
• قندهاری‌زاده و دیگران، «بوشهر و خلیج فارس در تاریخ‌نگاری سدیدالسلطنه«، ماهنامه علمی جامعه‌شناسی سیاسی ایران، دوره پنجم، شماره 8، 1401ش.
• «محمدعلی خان سدیدالسلطنه؛ روایتگر واقع‌گرایانه تاریخ خلیج فارس»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1400ش.
• مرسلوند، حسن، زندگی‌نامه رجال و مشاهیر ایران، تهران، الهام، 1374ش.
• مهرآبادی، فرهاد، ««سدیدالسلطنه»؛ آشنایی با پدر خلیج فارس‌شناسی در ایران!»، وب‌سایت قجرتایم، تاریخ درج مطلب: 30 شهریور 1401ش.
• نقوی، حسام‌الدین، «نوباوري سديدالسلطنه کبابي در تاريخ‌نگاري خليج فارس»، فصلنامه تخصصی مطالعات خلیج فارس، سال سوم، پیاپی 8، 1395ش.