سراج‌الاخبار
سراج‌الاخبار؛ دومین نشریۀ فارسیزبان در افغانستان.
سراج‌الاخبار بعد از شمس‌النهار دومین روزنامه‌ای بود که به زبان فارسی در افغانستان چاپ و منتشر شد. محمود طرزی با انتشار این روزنامه، کانون تازۀ فکری در افغانستان به وجود آورد. از جمله موضوعات این روزنامه می‌توان به موضوعات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی اشاره کرد که در قالب نثری خاص و محتوایی غنی تولید می‌شدند.
تاریخچه
سراج‌الاخبار به‌عنوان یک روزنامۀ دولتی در دو دوره منتشر شد و فرازوفرودهایی را طی کرد: دورۀ اول: اولین‌بار این روزنامه تحت نظر عبدالرئوف، مدرس مدرسۀ شاهی افغانستان در 22 عقرب (دی) 1284ش، به‌صورت رسمی منتشر شد. این روزنامه در دورۀ اول به‌نام سراج‌الاخبار افغانستان معروف بود که پانزده روز یک‌بار منتشر می‌شد.[۱] عبدالرئوف در مقدمۀ اولین شماره به ضرورت نشر اخبار اشاره کرده و از آیات قران و گفته‌های پیامبر استفاده کرد.[۲] در صفحۀ اخبار آن «سراج‌الاخبار افغانستان» به خط ثلث عربی نگارش شده و در بالای صفحه این دو بیت نوشته شده بود:[۳]
| این لوح مقدس بدل آگه بین | از نقطه زبان قلمم کوته بین | |
| دیباچۀ لا اله الا الله خوان | عنوان محمد رسول الله بین |
بعد از انتشار یک شماره در 36 صفحه،[۴] انگلیسی‌ها، واکنش تندی را نسبت به نشریه نشان داده و با متقاعد ساختن شاه، نشریه را متوقف و مصادره کردند.[۵] دورۀ دوم: سراج‌الاخبار بعد از شش سال خلأ فرهنگی و مطبوعاتی در 16 میزان (مهر) 1290ش،[۶] با مسئولیت و سردبیری محمود طرزی انتشار یافت.[۷]
موضوع
سراج‌الاخبار یک نشریۀ خبری، سیاسی و اجتماعی بود.[۸] مضمون اصلی نشریه را ناسیونالیزم آمیخته با پان‌اسلامیسم[۹] و مجادله با استعمار تشکیل می‌داد. ترویج معارف، مجادله با خرافات و تعلیم زبان پشتو هم از اهداف آن به شمار می‌رفت انتقاد غیرمستقیم به ناکارآمدی و راحت‌طلبی شاه و حاکمیت نیز در آن نوشته می‌شد.[۱۰] در این اثر تمام ژانرهای مطبوعاتی مانند ژانرهای اطلاعی، علمی، تحلیلی، تبلیغی، ادبی و بدیعی، دیده می‌شد.[۱۱]
شکل و تیراژ
سراج‌الاخبار در سال اول با حروف سنگی نستعلیق[۱۲] و در سال‌های بعدی با خط چاپی و حروف طباعتی منتشر شد و با چاپ عکس، شکل بهتری به خود گرفت.[۱۳] اندازۀ کاغذ اخبار 24*23 سانتی‌متر و تیراژ آن در اوایل 500 شماره بود که بعد از مدتی به 1000 شماره افزایش یافت.[۱۴] از شمارۀ اول تا شمارۀ دوازدهم این نشریه، شامل 11 صفحه و از شمارۀ دوازده به بعد در 16 صفحه منتشر شد.[۱۵]
شماره‌های بیست و چهارگانۀ نشریه نیز در پایان هر سال در یک مجلد منتشر می‌شد. همچنین در پایان هر سال، رساله‌ای به‌عنوان ضمیمۀ سراج‌الاخبار به خوانندگان نشریه هدیه می‌شد. از آغاز سال هشتم، نشریۀ سراج‌الاطفال که طرزی راه‌اندازی کرده بود، به‌عنوان ضمیمۀ سراج‌الاخبار افغانیه به خوانندگان هدیه می‌شد.[۱۶]
نثر
نثر روزنامه، آمیزه‌ای از فـارسی کهن و فـارسی متعارف در افغانستان و ایران بود. نفوذ واژه‌های عربی بر نـثر نشریه به‌گونه‌ای بود کـه نشریه، واژه‌های انگلیسی، روسی و نام‌های خاص را بـه تـقـلیـد از واژه‌هـای عربی بـه کار می‌برد؛ برای مثال، غـزته، تلغراف، میقروسکوب، رنغون و سانفرانسیسقو. همچنین، به کاربردن واژه‌ها و ترکیب‌های زیبا از جمله دل‌آگاه، ترقی‌گستر، معرفت‌پرور، نکته‌دان، هیچ‌مدان، فسون‌انگیز، رزمگاه، بودوباش، در خور یادآوری است. علاوه بر آن، اشعار فـارسی در روزنـامـه بازتاب یافته است.[۱۷]
محتوا
محتوای سراج‌الاخبار بسیار متعدد و متنوع بود و طرز فکر مردم قرن 19 و 20م را نشان می‌داد. این روزنامه، بخش‌های بسیار سادۀ اصول علوم جدید را مطرح کرده و نگارش ساده و علمی را وارد زبان فارسی کرد و زبان عامیانۀ دری را در نوشتۀ نظم و نثر وارد کرد. سراج‌الاخبار آثار پشتو را برای اولین‌بار منتشر کرد و همچنین تحقیقاتی در تاریخ و ادبیات افغانستان انجام داد. در شعر نیز با نشر آثار متقدمان، موضوعات اجتماعی، علمی، سیاسی و انتقادی را بیان کرد.[۱۸]
سراج‌الاخبار جنبه‌های مختلف زندگی مردم افغانستان را منتشر می‌کرد. ستون‌هایی همچون زنان نامور جهان، علم ثروت، مقالات صحیه و طبیه، هوای کابل و مقالات فنیه[۱۹] در آن نوشته می‌شد و هدف این بود که به مردم نشان دهد در جهان چه می‌گذرد. علاوه بر آن، مطالب ضداستعماری نیز در این نشریه، منتشر می‌شد.[۲۰]
مباحثه پیرامون علم و دین در نوشته‌های روزنـامۀ سراج‌الاخبار بازتاب فروانی داشت. همچنین، پخش و تبلیغ اندیشه‌های آزادی‌خواهانه و استقلال‌طلبانه در صفحه‌های نشریه جایگاه مهمی داشت.[۲۱]
اهداف
از جمله اهداف اصلی این نشریه را بیداری و آگاهی مردم، ایجاد حس آزادی‌خواهی،[۲۲] پیشرفت، تغییر سبک زندگی،[۲۳] نوگرایی، پرورش روحیۀ میهن‌پرستی و مبارزه با استعمار و کسب استقلال افغانستان از استعمار انگلیس می‌دانند. همچنین هدف از نشر مطالبی در مورد پیشرفت کشورهای دیگر، توجه دادن حکومت و تشویق مردم در جهت رشد و توسعه انسانی و ارتباط افغانستان با جهان بوده است.[۲۴]
اثرگذاری در داخل کشور
سراج‌الاخبار نقش مهمی در تاریخ استقلال و آزادی افغانستان ایفا کرد و محل تربیت نسل جدیدی از آزادی‌خواهان و روشنفکران شد.[۲۵] سراج‌الاخبار را می‌توان بنیان‌گذار ترجمه‌های ادبی و علمی در افغانستان خواند. از طریق ترجمه بعضی از همکاران سراج‌الاخبار و به‌ویژه شخص محمود طرزی، خوانندگان این نشریه با منابع ادبی غربی و ترکی آشنا شدند. گروهی نیز معتقدند که سراج‌الاخبار کانون پرورش اندیشه مشروطیت و استقلال‌خواهی بوده است. انتشار سراج‌الاخبار در ایجاد افکار عامه و بیداری شعور سیاسی در بین جوانان افغانستان تأثیر بسیاری داشته است.[۲۶]
روزنامه‌نگارانی که در دامان سراج‌الاخبار پرورش یافتند نه‌تنها در روزنامه‌نگاری دوره‌های بعدی، بلکه در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور نیز به چهره‌های درخشانی بدل شدند. انتشار تازه‌ترین دست‌آوردهای علوم و تکنولوژی در سراج‌الاخبار در بالا بردن سطح آگاهی‌های علمی مردم اهمیت بسیاری داشته است.
همچنین نشریه در گسترش شعر تعلیمی، انتقادی و طنز، کار درخشانی انجام داده است. سراج‌الاخبار از طریق ایجاد یک شبکۀ اطلاع‌رسانی، در ایجاد و گسترش فرهنگ مطالعه در افغانستان نیز اهمیت فراوانی داشته است.[۲۷]
اثرگذاری در خارج کشور
در دوران جنگ جهانی اول، سراج‌الاخبار نشریۀ شناخته شدۀ فارسیزبان بود که در کشورهای آسیای میانه، ایران و هند هواداران زیادی داشت.[۲۸] سراج‌الاخبار در محافل آزادی‌خواهان هند و مشروطه‌طلبان ایران و جوانان آسیای میانه نیز تأثیرگذار بود.[۲۹] چنان‌که جوانان تاجیک به پیروی از اشعار تنبیهی سراج‌الاخبار شعر می‌سرودند.[۳۰]
فرجام
انگلیسی‌ها نسبت به انتشار سراج‌الاخبار واکنش نشان دادند و شاه هم به طرزی اخطار داد. پس از مدتی امکانات مالی نشریه را قطع کردند و دستور به تغییر محل نشریه داده شد. در 1297ش این روزنامه برای همیشه، متوقف شد.[۳۱]
نگهداری
علاوه بر کتاب‌خانۀ عامۀ افغانستان، مجموعۀ کامل سراج‌الاخبار در پژوهشکدۀ بین‌المللی تاریخ اجتماعی آمستردام نگهداری شده و برای پژوهشگران و علاقه‌مندان قابل دسترس است.[۳۲] همچنین، مجموعه‌های ناقص سراج‌الاخبار در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه تهران، ابن‌مسکویه (اصفهان)، حقی اوز تاریخ کتبخانه سی (اسلامبول)، ایندیا آفیس (لندن)، بودليان (آکسفورد)، کنگرۀ آمریکا و دانشگاه پرینستون وجود دارد.[۳۳]
پانویس
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص41.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص38.
- ↑ محرابی، «شکوفایی نخستین نشریات فارسی چاپ افغانستان با شمس‌النهار و سراج‌الاخبار»، 1388ش، ص66.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامه‌نگاری افغانستان، 1378ش، ص59.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراج‌الاخبار»، وب‌سایت جدید آنلاین.
- ↑ نام یک ایدئولوژی است که در آن سعی بر این است که با اتحاد بین مسلمانان، هرگونه پیوند با میهن و قومیت با پیوندهای فراملیتی اسلام جایگزین شود.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1380ش، ج1، ص483.
- ↑ آهنگ، تجلیل و تعریف ژانرهای مطبوعاتی سراج‌الاخبار، 1381ش، ص153.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراج‌الاخبار»، وب‌سایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ تنویر، تاریخ و روزنامه‌نگاری افغانستان، 1378ش، ص59.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص48.
- ↑ آقابابایی دستجردی، «سراج‌الاخبار افغانیه»، 1396ش، ص229.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراج‌الاخبار»، وب‌سایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراج‌الاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1390ش، ص553.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص47.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراج‌الاخبار»، وب‌سایت جدید آنلاین.
- ↑ ژوبل، تاریخ ادبیات افغانستان، 1388ش، ص183.
- ↑ آهنگ، سیر ژورنالیزم در افغانستان، 1349ش، ص47.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراج‌الاخبار صد ساله شد)»، وب‌سایت خراسان زمین.
- ↑ جعفری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، 1380ش، ج1، ص483.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراج‌الاخبار صد ساله شد)»، وب‌سایت خراسان زمین.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراج‌الاخبار صد ساله شد)»، وب‌سایت خراسان زمین.
- ↑ نادری، «یک سده روزنامه نگاری (سراج‌الاخبار صد ساله شد)»، وب‌سایت خراسان زمین.
- ↑ حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، 1363ش، ص119.
- ↑ جعغری خانقاه، دو قرن با مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، 1383ش، ص139.
- ↑ کاویانی، «طرزی و سراج‌الاخبار»، وب‌سایت جدید آنلاین.
- ↑ پروین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراج‌الاخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، 1378ش، ص562.
منابع
- آقابابایی دستجردی، «سراج الاخبار افغانیه»، دانشنامۀ جهان اسلام، تهران، موسسۀ فرهنگی هنری کتاب مرجع، 1396ش.
- آهنگ، محمدکاظم، سیر ژورنالیزم در افغانستان، کابل، انجمن تاریخ و ادب افغانستان اکادیمی، 1349ش.
- آهنگ، محمدکاظم، تجلیل و تعریف ژانرهای مطبوعاتی سراج‌الاخبار، کابل، پوهنتون کابل، 1381ش.
- پروین، ناصرالدین، «تاریخ مطبوعات: یکصدمین سال انتشار سراج الأخبار / روزنامه پیشتاز افغانستان»، بخارا، تاریخ درج مطلب: 1390ش.
- تنویر، محمدحلیم، تاریخ و روزنامه‌نگاری افغانستان، پاکستان، انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان در هالند، 1378ش.
- جعفری خانقاه، مهدی، دو قرن مطبوعات فارسی زبان خارج از کشور در قاره آسیا (1780-1999م)، تهران، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها، 1383ش.
- حبیبی، عبدالحی، جنبش مشروطیت در افغانستان، کابل، کمیته دولتی طبع و نشر ج.د.ا، 1363ش.
- ژوبل، محمدحیدر، تاریخ ادبیات افغانستان، کابل، میوند، 1388ش.
- فرهنگ، میرمحمد صدیق، افغانستان در پنج قرن اخیر، تهران، عرفان، 1380ش.
- کاویانی، نجم، «طرزی و سراج‌الاخبار»، وب‌سایت جدید آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۸ آبان ۱۳۹۰ش.
- محرابی، «شکوفایی نخستین نشریات فارسی چاپ افغانستان با شمس النهار و سراج الاخبار»، کتاب ماه کلیات، تهران، خانۀ کتاب، 1388ش.
- نادری، پرتو، «یک سده روزنامه نگاری (سراج الاخبار صد ساله شد)»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: ٢٦ مرداد ١٣٩٠ش.