سند ملی سالمندان

سند ملی سالمندان؛ سندی در راستای تکریم و حمایت از سالمندان.

سند ملی سالمندان و در نتیجۀ آن طراحی بانک جامع سالمندی، طرحی نوین در ایران است که با اجرای آن تمامی سالمندان کشور دارای شناسنامه خواهند شد. در این بانک، اطلاعاتی همچون وضعیت زندگی، سلامت، وابستگی به تخت، استقلال سالمندان و سایر اطلاعات اجتماعی- اقتصادی آنها جمع‌آوری شده و از آنها در برنامه‌ریزی‌های کلان کشوری، سیاست‌گذاری‌های مربوط به سالمندان و نیز در تشکل‌های مردم‌نهاد برای ارائۀ خدمات، استفاده خواهد شد.

مفهوم‌شناسی

افزایش عمر، امروزه از موفقیت‌های بشری شناخته می‌شود که در نتیجۀ پیشرفت و رشد تکنولوژی، گسترش مراقبت‌های بهداشتی اولیه، پیدایش تکنولوژی‌های جدید در پیشگیری، تشخیص و درمان بیماری‌ها، بهبود شرایط اقتصادی- اجتماعی، کاهش مرگ‌ومیر و نیز افزایش امید به زندگی رخ داده است؛ اما این موفقیت بزرگ می‌تواند به چالش‌هایی بزرگ تبدیل شود.

کارشناسان، بین دو مفهوم سالمندی فردی و سالمندی جمعیت تمایز قائل شده‌اند. سالمندی فردی، در نتیجۀ افزایش امید به زندگی و احتمال بقا در سنین سالمندی رخ داده و تعداد سالمندان افزایش پیدا می‌کند. این در حالی است که در ساختار هرم سنی جمعیت، تعادل بین گروه‌های سنی به‌هم نمی‌خورد؛ اما در مقابل، سالمندی جمعیت زمانی رخ می‌دهد که مرگ‌ومیر کاهش، امید به زندگی افزایش و باروری نیز کاهش یافته باشد. این نوع از سالمندی، منجر به کاهش سهم جمعیتی زیر 15 سال شده و باعث برهم خوردن تعادل گروه‌های سنی در کل جمعیت می‌شود. در این وضعیت، جمعیت سنین بالای 60 سال به‌صورت چشم‌گیری افزایش می‌یابد.

کشور ایران نیز همچون سایر کشورهای جهان، سال‌های بسیاری است که وارد پنجرۀ جمعیتی شده و 70 درصد از کل جمعیت ایران را افراد در سنین 15-64 سال تشکیل می‌دهند. بنابراین، مدیران و برنامه‌ریزان ایرانی، تلاش کردند تا از این شرایط، برای توسعۀ همه‌جانبه و تضمین دوران بعد از گذار جمعیتی، یعنی سالمندی جمعیتی، به‌صورتی بهینه استفاده کنند. استفاده از تجربیات سالمندان در این زمینه بسیار تأثیرگذار بوده و علاوه بر آن، برنامه‌ریزی برای داشتن سالمندان توانمند، فعال و سالم در فاز جمعیتی آینده، می‌تواند این چالش را به یک فرصت مناسب تبدیل کند. به‌همین منظور، بانک جامع سالمندی یا سند ملی سالمندان در ایران، با هدف پاسخ‌گویی به چالش‌ها و فرصت‌های ناشی از سالخوردگی جمعیت در ایران تهیه و تدوین شد.

فلسفه سند ملی سالمندان

در متون اسلامی به‌صورت عام و خاص اقارب، عموم جامعه و حکومت به تکریم و حمایت از سالمندان سفارش شده‌اند. از این منظر، سالمندان سرمایه‌های انسانی و جمعی یک جامعه و حامل تجربیات گرانب‌ها هستند. علاوه بر مسئولیت خانواده و عموم مردم نسبت به تکریم و حمایت از سالمندان، یکی از وظایف حکومت اسلامی نیز حمایت از سالمندان است. این رسالت انسانی و دینی در راستای تحقق جامعۀ توحیدی و ایمانی است، نه یک امر عرفی و قراردادی محض. حکومت اسلامی باید با تدوین برنامه‌های حمایتی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سلامت جسمی، ذهنی و روحی، به این سرمایه‌های بزرگ ارج نهاده و دین خود را ادا کند. حکومت باید ظرفیت‌های خانواده، افراد و گروهای مختلف اجتماعی و نهادهای خیریه را به‌گونۀ تنظیم و مدیریت کند که متناسب با شرایط جامعه امروز حمایت حداکثری از سالمندان صورت گیرد. در خود سند ملی سالمندان نیز تصریح شده است که این سند بر اساس ظرفیت‌های موجود در آموزه‌های اسلام مخصوصا آیه 23 و 24 سوره اسرا، سخنان پیامبر خدا، قانون اساسی و دیگر اسناد بالادستی، دیدگاه‌های امام خمینی و بند 7 سیاست‌های کلی جمعیت، تدوین شده است. که در همۀ آنها مخصوصا بند 7 به محوریت خانواده در تکریم سالمندان تصریح شده است. برخی دیگر شش اصل ارزشی برای این سند ذکر نموده است که عدالت و ابتنا به آموزه‌های اسلامی دو مورد آن است.

اهداف

سند ملی سالمندان برای هدایت سیاست‌گذاری‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌های آینده در امور سالمندان کشور ایران تهیه و 6 هدف اصلی را در ا مسایل فرهنگی، اجتماعی، افتصادی، بهداشت جسمی و معنوی و زیرساخت‌های متربط با سالمندان دنبال می‌کند.

ارزیابی جامع سالمندان

در ارزیابی جامع سالمندان، باید تمامی جوانب جسمانی، عاطفی، توان‌بخشی، هوش، حافظه و شناخت مورد ارزیابی قرار گیرند. از نظر کارشنان در تمام موارد مذکور سالمندان اقتضائات خاص خود را دارند که باید به آن توجه ویژه صورت گیرد.

سیاست‌های اجرایی

کارشناسان مربوطه برای هرکدام از اهداف سند ملی سالمندان، سیاست‌هایی را مطرح کرده‌اند؛ مانند:

ارتقاء سطح فرهنگی جامعه درخصوص پدیدۀ سالمندی

1. استفاده از ظرفیت‌های رسانه‌ها در راستای احیا و ارتقای منزلت سالمندان: ایجاد هماهنگی در معرفی برنامه‌ها و موضوعات سالمندی با تشکیل کمیتۀ اطلاع‌رسانی موضوعات سالمندی؛ استفاده از برنامه‌های صداوسیما برای معرفی موضوعات سالمندی؛ جریان‌سازی و پایدارسازی موضوعات سالمندی در مباحث اجتماعی رسانه‌های جمعی؛ استفاده از انجمن‌های علمی در راستای معرفی اهمیت موضوع سالمندی در رسانه‌های جمعی؛ حمایت از برقراری و حفظ ارتباط سالمند با جامعه و جلوگیری از مجزا شدن آنها؛ حمایت از ازدواج مناسب سالمندان؛ ترویج معنویت، فرهنگ و سبک زندگی ایرانی- اسلامی؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   
2. بهره‌مندی از توان دستگاه‌های اجرایی و ظرفیت‌های بخش خصوص، تعاونی و سازمان‌های مردم‌نهاد: استفاده از ظرفیت‌های دستگاه‌های اجرایی و شهری برای ارائۀ موضوعات سالمندان؛ استفاده از ظرفیت‌های دینی، فرهنگی و هنری درخصوص سالمندی؛ در نظر گرفتن موضوعات سالمندی در محتواهای آموزشی؛ استفاده از ظرفیت‌های صندوق‌های بازنشستگی؛ استفاده از ظرفیت‌های مراجع دانشگاهی و حوزوی؛ بهره‌مندی از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد؛ شناسایی و معرفی معضلات سالمندی برای جامعه؛ تبیین و ترویج سیاست‌ها و اقدامات پیشگیرانه و مقابله‌ای در خصوص تبعیض سنی در سطح فرد، خانواده و جامعه؛ آموزش عموم جامعه به‌منظور حمایت و احترام سالمندان با تأکید بر حفظ استقلال و عزت نفس؛ ایجاد فرصت‌های آموزش برای سالمندان؛ جلوگیری از محروم‌سازی سالمندان از انواع خدمات؛ تبیین و ترویج سیاست‌ها و اقدامات پیشگیرانه و مقابله‌ای در خصوص سالمندآزاری؛ تبیین و ترویج سیاست‌ها و اقدامات پیشگیرانه و مقابله‌ای در خصوص پیری‌ستیزی؛ حمایت از سیاست‌ها و اقدامات پیشگیری از شکاف نسلی؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.<br

توانمندسازی سالمندان

1. آموزش و مهارت‌آموزی فرد و مراقبین سالمندان: ترویج تکنولوژی‌های جدید آموزشی به‌منظور کسب دانش و مهارت‌های جدید؛ ترویج مهارت‌آموزی برای مدرسین سالمندان؛ توسعۀ فرصت‌های آموزشی برای سالمندان؛ ترجمان و انتقال دانش در حوزۀ سالمندی؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
2. ایجاد و توسعۀ محیط‌های توانمندساز: ترویج و حمایت از سیاست‌های محیط دوست‌دار سالمند؛ افزایش دسترسی فیزیکی و مجازی سالمندان به خدمات مورد نیاز؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   
3. توسعۀ مشارکت اجتماعی سالمندان: مشارکت سالمندان در سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، اجرای برنامه‌ها و تصمیم‌گیری‌های مربوط به سالمندان در امور آنها؛ حمایت از تشکل‌های سالمندان؛ حمایت از طرح‌ها و مدل‌های توانمندسازی مبتنی بر مشارکت سالمندان؛ آمایش فضای کسب‌وکار و فعالیت‌های داوطلبانه؛ تعیین ظرفیت‌های بالقوه سالمندان برای اشتغال؛ ایجاد دسترسی به مشاوره اشتغال سالمندان؛ تبیین برنامه‌های آمادگی بازنشستگی؛ بسترسازی برای ایجاد فضاهای کسب‌وکار مبتنی بر مهارت بدون توجه به سن؛ تأکید بر مهارت‌آموزی سالمندان؛ بازنگری سن بازنشستگی؛ ایجاد هماهنگی و تعادل بین نسلی در محیط‌های کار؛ دسترسی به تسهیلات مالی؛ حمایت از فضای ارائۀ خدمات و محصولات تولیدی سالمندان؛ ایمنی و امنیت محیط کار؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   

حفظ و ارتقای سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمندان

1. توسعۀ کمی و کیفی اقدامات پیشگیرانه برای سالمندان: تأکید بر خودمراقبتی؛ ادغام خدمات پیشگیرانه در نظام شبکه؛ افزایش دسترسی سالمندان به اقدامات پیشگیرانۀ سلامت؛ استفاده از ظرفیت مکاتب طب کل‌نگر، سنتی و مکمل برای ارتقاء سطح سلامتی و تندرستی سالمندان؛ ترویج سبک زندگی سالم اسلامی-ایرانی در تمامی دوره‌های سنی؛ جلب مشارکت بخش غیردولتی در اقدامات پیشگیرانه؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
2. توسعۀ کمی و کیفی خدمات درمانی سالمندان: توسعۀ کمی و کیفی مراکز ارائۀ خدمات درمانی؛ تأکید بر ارائۀ خدمات درمانی در محل زندگی؛ جلب مشارکت بخش غیردولتی در ارائۀ خدمات درمانی؛ استفاده از فناوری‌های نوین برای بهبود ارائه خدمات؛ بهبود دسترسی به دارو برای سالمندان؛ غربالگری بیماری‌ها و مشکلات شایع سالمندی؛ مراقبت طولانی‌مدت مبتنی بر جامعه؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
3. توسعۀ کمی و کیفی خدمات توان‌بخشی سالمندان: جلب مشارکت بخش غیردولتی در ارائۀ خدمات توان‌بخشی؛ تأکید بر ارائۀ خدمات توان‌بخشی در محل زندگی؛ توسعۀ کمی و کیفی مراکز ارائۀ خدمات توان‌بخشی؛ مراقبت طولانی‌مدت مبتنی بر جامعه؛ بهبود دسترسی به تجهیزات پزشکی و کمکی نوین در مراقبت از سالمندان؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   
4. توسعۀ کمی و کیفی خدمات سلامت معنوی و معنادار زندگی سالمندان: فرهنگ‌سازی و تولید دانش بومی سلامت معنوی در سالمندی با مشارکت فعال تمامی گروه‌های مرجع (حوزه و دانشگاه)؛ حمایت از خدمات مشاوره‌ای و آموزشی سلامت معنوی و معنادار زندگی؛ ادغام مفهوم بومی‌شدۀ سلامت معنوی و معنادار زندگی در مراقبت‌های بهداشتی، درمانی و توان‌بخشی سالمندان؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   

تقویت حمایت‌های اجتماعی برای ارتقای سرمایۀ اجتماعی

1. تأمین معیشت و خدمات مالی به سالمندان: اولویت‌بندی گروه‌های مختلف جمعیت سالمند؛ برقراری یارانه برای سالمند نیازمند؛ تأمین حداقل حقوق و دستمزد برای سالمندان؛ برقراری تخفیفات در برخورداری از خدمات عمومی؛ حمایت از خدمات مشاوره‌ای مالی سالمندان؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
2. توسعه و تقویت خدمات نگهداری از سالمندان: تبیین انواع مدل‌های مراقبتی از سالمندان؛ اصلاح مدل‌های مراقبتی موجود از سالمندان؛ ایجاد و حمایت از مدل‌های کارآمد نگهداری متناسب با نیاز سالمندان؛ ترویج و حمایت از مدل‌های مراقبت در منزل از سالمندان مبتنی بر خانواده و مراقبین غیررسمی؛ آموزش مراقبین رسمی و غیررسمی سالمندان؛ حمایت بیمه‌ای از انواع مدل‌های مراقبت سالمندان؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   
3. حمایت از توسعۀ خدمات اجتماعی، دینی، معنوی، فرهنگی، هنری، ورزشی، تفریحی و سیاحتی سالمندان: توسعه و حمایت از برنامه‌های مشارکتی و اجتماع‌محور، برنامه‌های حوزۀ معنویت و دین‌داری، برنامه‌های فرهنگی، هنری و ادبی سالمندان، برنامه‌های ورزشی، گردشگری، زیارتی و سیاحتی سالمندان؛ توسعۀ نشاط اجتماعی و مدیریت اوقات فراغت با حمایت از برنامه‌هایی مانند کسب‌وکار خانگی، بازی‌های بومی، ملی، بازی و سرگرمی و سایر برنامه‌های تفریحی؛ توسعۀ زیرساخت‌ها (امکانات، فضاهای فیزیکی، تربیت نیروی انسانی متخصص) برای انجام خدمات مذکور در حوزۀ سالمندی؛ مدل‌سازی، شبکه‌سازی و توسعۀ سمن‌های ارائه‌دهندۀ خدمات مذکور به سالمندان به‌ویژه خیریه و داوطلب؛ اطلاع‌رسانی و تسهیل دسترسی به خدمات مذکور؛ توسعه و مناسب‌سازی برنامه‌ها و خدمات مذکور با رویکرد جامعه‌محور برای سالمندان؛ حمایت از رویدادها، جشنواره‌ها و مسابقات مرتبط؛ تهیه و تولید محتوا و محصولات تخصصی؛ استانداردسازی و انجام پژوهش‌های مرتبط.
   

توسعۀ زیرساخت‌های موردنیاز در امور سالمندی

1. تأمین سرمایۀ انسانی موردنیاز: تربیت نیروی انسان متخصص مبتنی بر نیاز سالمندان؛ حمایت از پژوهش‌های کاربردی در زمینۀ موضوعات سالمندی؛ جلب مشارکت سازمان‌های مردم‌نهاد و خیرین در امور سالمندی؛ نهادینه‌سازی همکاری بین بخشی در قالب کمیته‌های استانی و شهرستانی؛ تصمیم‌سازی مبتنی بر شواهد در قالب ساختار محیطی (از پایین به بالا) با تأکید بر مشارکت گروه‌های هدف؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
2. توسعۀ فناوری در خدمات‌رسانی به سالمندان: حمایت از پژوهش‌های توسعه‌ای و ارزیابی فناوری در رابطه با سالمندان؛ توسعۀ استفاده از فناوری‌های نوین در مراقبت از سالمندان؛ استفاده از فناوری جهت توسعه خدمات برای سالمندان؛ تبیین و فراهم‌سازی سازوکارهای به کارگیری فناوری برای سالمندان؛ حمایت استفاده از فناوری در آموزش موضوعات سالمندی؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   
3. مدیریت اطلاعات و آمار سالمندان: تبیین سازوکار تشکیل بانک‌های اطلاعاتی سالمندان مبتنی بر نیاز؛ تبیین مدل‌های تحلیل داده‌ها و ارائۀ گزارش‌های کاربردی موردنیاز؛ تجمیع اطلاعات و آمار سالمندی مبتنی بر سامانۀ جامع؛ سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مبتنی بر شواهد و با رویکرد آینده‌پژوهانه؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
4. نهادسازی در حوزۀ سالمندی: بازنگری قوانین و مقررات؛ بازنگری ساختارها؛ بازنگری فرآیندها؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   

تأمین منابع مالی پایدار برای نظام حمایتی از سالمندان

1. تأمین منابع مالی موردنیاز برای اجرای سند و خدمات حوزۀ سالمندی: تلاش برای اختصاص درصدی از مالیات بر ارزش افزوده به نظام سالمندی؛ اختصاص درصدی از مالیات کالاهای آسیب‌رسان به نظام سالمندی؛ استفاده از منابع هدفمندی یارانه‌ها برای نظام سالمندی؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
2. تخصیص عادلانه و بهینۀ منابع مالی: استفاده از نظام بیمه‌ای کارآمد و متناسب (با تأکید بر عدالت افقی و عمودی)؛ استفاده از ظرفیت‌های سازمان‌های مردم‌نهاد و خیرین؛ مدیریت بهینۀ منابع و مصارف به‌ویژه در صندوق‌های بازنشستگی؛ شناسایی، استحقاق‌سنجی و دهک‌بندی گروه هدف؛ اتخاذ رویکردهای بهینه‌ساز مصارف منابع مالی همچون تقدم پیشگیری و غربالگری، تمرکز بر توانمندسازی و مهارت‌آموزی، انجام پژوهش‌های مرتبط.
3. کاهش پرداخت از جیب در برخورداری سالمندان از خدمات موردنیاز به‌ویژه سلامت و رفاه: توسعۀ کیفی خدمات بیمه پایه و تکمیلی سالمندان؛ توسعۀ کمی خدمات بیمه پایه و تکمیلی سالمندان؛ افزایش کمی و کیفی خدمات تحت پوشش بیمۀ پایه و تکمیلی برای سالمندان؛ حمایت از ایجاد نظام پرداخت هوشمند یارانه (مستمری) در خصوص ارتقاء کیفیت زندگی و منزلت سالمندان؛ انجام پژوهش‌های مرتبط.
   

دستاوردها

هفتۀ تکریم سالمندان

تکریم و احترام به سالمندان از ویژگی‌های بارز فرهنگ ایرانی- اسلامی است. هرچند امروزه تغییراتی در این بخش از فرهنگ مردم ایران به‌وجود آمده اما ارتقای سطح فرهنگی جامعه دربارۀ سالمندان در اولویت قرار گرفته است. برای این منظور، هفته‌ای تحت عنوان «هفتۀ تکریم سالمندان» در ایران در نظر گرفته شده که هر روز آن را با عنوان خاصی نام‌گذاری کرده‌اند؛ برای مثال، روز اول این هفته که مصادف با روز سوم مهرماه است، با عنوان روز سالمند و تکریم منزلت اجتماعی، روز دوم با عنوان سالمند و ارزش‌های فرهنگی و دینی، روز سوم با عنوان سالمند و مدیریت دانش، روز چهارم با عنوان سالمند پیشگیری و سلامت، روز پنجم با عنوان سالمند و حمایت‌های قانونی، روز ششم با عنوان سالمند سبک زندگی سالم و توانمندسازی و روز هفتم با عنوان روز سالمند و همبستگی اجتماعی شناخته می‌شوند.

راه‌اندازی دانشگاه سالمندان

دانشگاه‌های سالمندان با هدف توانمندسازی سالمندان، ارتقای خودمراقبتی در میان آنها و نیز افزایش کیفیت زندگی و سالمندی سالم، پویا و فعال در استان‌های مختلف کشور راه‌اندازی می‌شود. این دانشگاه‌ها، از نوع دانشگاه‌های بین‌المللی سومین نسل سنی (U3A) هستند که به افراد در آستانۀ بازنشستگی و نیز بازنشستگان، مهارت‌های کوتاه‌مدت ارائه داده، آنها را به جامعه برگردانده و از تبعات منفی همچون انزوای اجتماعی و افسردگی آنها جلوگیری می‌کند. در همین راستا، فعالیت دانشگاه مجازی سالمندان در ایران با تلاش دانشگاه علوم پزشکی ایران و سفارش ادارۀ سلامت سالمندان همزمان با هفتۀ سالمندان در سال 1401ش آغاز شد. این کلاس‌ها، هر پنجشنبه، ساعت 18 به‌صورت مجازی و با موضوعات مختلفی که مورد نیاز سالمندان است، برگزار می‌شود.

منابع

• اکبری کامرانی، علی‌اکبر، «ارزیابی جامع سالمندان یعنی چه»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 10 اردیبهشت 1402ش.
• «بانک جامع اطلاعات سالمندان کشور رونمایی می‌شود»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 29 شهریور 1393ش.
• «حضور پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها در کلاس مجازی دانشگاه سالمندان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 22 مهر 1401ش.
• حکیمیان، مسعود، «تکریم سالمندان در آموزه‌های دینی»، پایگاه اطلاع‌رسانی بلاغ، تاریخ بارگزاری: 14 فروردین 1401ش.
• «راه‌اندازی دانشگاه سالمندان در ایران»، ستاد حقوق بشری جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بارگذاری: 16 مهر 1399ش.
• «سند ملی سالمندان کشور»، دبیرخانۀ شورای ملی سالمندان کشور، 1392ش.
• «فعالیت دانشگاه مجازی سالمندان در کشور»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بارگذاری: 23 مهر 1401ش.