سهند
سهند؛ رشته‌کوهی آتشفشانی در استان آذربایجان شرقی.
سهند، رشته‌کوهی آتشفشانی، با 17 قله[۱] و نیز نام یکی از بلندترین و مشهورترین قله‌های این رشته‌کوه (با ارتفاع 3695 متر از سطح دریا)[۲] است.
نامگذاری
در منابع تاریخی کهن، کوه سهند با نام‌هایی همچون «اوآئوش»،[۳] در اوستا «اَسْنْوَنْت»[۴] و در زبان پهلوی نیز به‌صورت «اَسْنْوَنْد» آمده است. نام قدیمی این کوه، یعنی «سهوند» نیز از ریشۀ اوستایی -sand گرفته شده که به‌معنای زیبا و بلند به نظر رسیدن است. در فارسی پهلوی نیز فعل «سهستن» وجود دارد که به‌معنای «به نظر رسیدن و جلب نظر کردن» است و از این فعل، صفت‌های «سهیک» (بلند و زیبا) و «سهین» (باشکوه و بلند) گرفته شده است. همچنین، در زبان فارسی، صفت فارسی «سهی» برای سرو زیبا و بلند نیز به‌کار می‌رود. برخی از متخصصان معتقدند که واژه «سهوند» از همین فعل گرفته شده است.[۵]
کوه سهند، در زبان مردم محلی این منطقه به‌صورت «ساواند» خوانده می‌شود که به‌معنای «سوهان» است. دلیل این نامگذاری، کهن بودن، مخروطی‌شکل بودن و ساییده شدن لبه‌های این کوه است.[۶]
پیشینه
برخی از پژوهشگران، با بررسی لایه‌های سنگی مختلف در این رشته‌کوه، آخرین فعالیت‌های آتشفشانی آن را متعلق به 12 تا 14 میلیون سال پیش تخمین زده‌اند.[۷]
موقعیت جغرافیایی
رشته‌کوه سهند، در جنوب تبریز، شمال مراغه و هشترود[۸] و نیز در فاصلۀ 60 کیلومتری از دریاچۀ ارومیه قرار گرفته است.[۹]
زمین‌شناسی
سهند، براساس علم زمین‌شناسی، از برخورد دو رشته‌کوه البرز و زاگرس، در جلگۀ تبریز، ایجاد شده است. قله سهند، در بلندترین قسمت این رشته‌کوه، در استان آذربایجان شرقی، به چشم می‌خورد. بررسی لایه‌های مختلف این قلۀ آتشفشانی، نشان از وجود دریاچه‌ای کم‌عمق، در اطراف این کوه، در گذشته‌های دور دارد. زیرا، بقایا و فسیل‌هایی از آبزیان و ماهی‌ها در این لایه‌های سنگی به چشم خورده‌اند. رشته‌کوه سهند، دارای ارتفاعی بین 1400 تا 2200 متر است که همین موضوع، منجر به زمستانی طولانی، خیلی سرد و نیمه‌خشک در این منطقه شده است. هوای سرد، مانع از تشکیل جنگل در این خطه شده، در حالی‌که، به‌دلیل بارش باران و مرطوب شدن هوا، دره‌های آبرفتی سرسبزی در اطراف آن شکل گرفته است.[۱۰]
پوشش گیاهی
سهند، از مهمترین کوه‌های آتشفشانی خاموش در ایران است که به‌دلیل تراکم زیاد گیاهان، چمن‌زارها، گلزارها و مراتع به «عروس کوه‌های ایران» معروف شده است.[۱۱] سهند، از جمله قله‌های همواره پوشیده از برف، در تمام سال است که دامنه‌های آن نیز در بیشتر روزهای سال، پوشیده از گل، ریحان و لاله‌های واژگون است.[۱۲]
آب و هوا
ارتفاع بالای قله‌ها، در رشته‌کوه سهند، منجر به طولانی شدن فصل زمستان در این منطقه شده است. بارش فراوان باران در این منطقه، 96 رود را در این رشته‌کوه جاری ساخته که 91 رود، دائمی است. رودخانه‌های سهند، همواره در حال جوش و خروش بوده و آب بیشترِ آنها به سمت دریاچۀ ارومیه حرکت می‌کنند. از مهمترین رودخانه‌های سهند می‌توان به صوفی‌چای (در مراغه) اشاره کرد که سالیانه، به‌صورت میانگین، 116 میلیون مترمکعب آب را فراهم می‌کند. رودهای لیقوان چای، سعیدآباد و قزلجه نیز از پرآب‌ترین رودهای این کوهستان هستند.[۱۳]
منطقه حفاظت شده سهند
در این منطقه، انواع حیوانات وحشی و کم‌نظیر زندگی می‌کنند که برخی در معرض خطر انقراض هستند. به‌منظور حفاظت از انواع گونه‌های جانوری، مانند گربه وحشی، پلنگ، خرس قهوه‌ای، قوچ و میش ارمنی، سیاه‌گوش، گرگ و روباه، منطقۀ حفاظت‌شده در دامنۀ سهند، تعیین شده است. از جمله پرندگان این منطقه نیز می‌توان به شاهین‌سانان، عقاب طلایی، کورکور، کرکس، انواع ماکیان، کبک و بلدرچین اشاره کرد.[۱۴]
جاذبه‌های گردشگری
تمام مناطق اطراف این رشته‌کوه، پوشیده از سبزه و گیاهان زیبا است. علاوه‌بر آن، دره‌ای زیبا به‌نام «شاه یوردی» نیز در اطراف قله جام از رشته‌کوه سهند، وجود دارد. در سمت شمالی این رشته‌کوه، جلگه تبریز و بستان‌آباد قرار دارند. قله‌های جنوبی این رشته‌کوه نیز به جلگه مراغه ختم می‌شوند. دامنه‌های این کوهستان، دارای زیباترین دره‌های آبرفتی هستند که در کنار روستاها، باغ‌ها و کشت‌زارهای زیبا، منطقه‌ای شگفت‌انگیز را به وجود آورده‌اند.[۱۵]
سهند در باور مردم ایران
کوه‌های کهن بسیاری نزد ایرانیان، مقدس انگاشته می‌شوند. کوه، نماد پشتیبانی، پدری، برکت، نیروبخشی و پرورش است.[۱۶] در کوه سهند، مزاری منسوب به «اسامه بن شریک» از صحابه پیامبر اکرم وجود دارد که بر تقدس این کوه افزوده است.[۱۷] بسیاری از مردم بر این باورند که زردشت، در این کوه، به عبادت پرداخته و در خوابی آسمانی، با هئوروَتات، فرشته نگهبان آب‌ها، گفت‌وگو کرده است.[۱۸]
مردم این منطقه، به‌ویژه دراویش، رسمی به‌نام «سکه‌اندازی» دارند که در آن، سکه‌هایی را در حوضچۀ قلۀ جام سهند انداخته و آن را زیارت می‌کنند.[۱۹] در دامنۀ کوه سهند، غاری بزرگ به‌نام «غار اسکندر» وجود دارد. این غار، به‌دلیل وجود اسیدکربنیک بسیار، موجب مرگ جانداران می‌شود. مردم، بر این باورند که خزائن اسکندر در این غار پنهان شده است.[۲۰]
سهند در ادبیات فارسی
سهند، از جمله قله‌های کهن و شناخته شده نزد مردمِ ایران بوده و از دیرباز، نام این کوه، در ادبیات رسمی و شفاهی ایرانیان حضور داشته است. برای مثال، فردوسی در شعر خود گفته است:[۲۱]
| بخون نریمان میان را ببند | برو تازیان تا بکوه سهند |
نظامی نیز در شعر خود به این کوه اشاره کرده است:[۲۲]
| گرگ درنده را به کوه سهند | دست و پائی به یک دو شاخ افکند |
ملک‌الشعرای بهار، از شاعران معاصر نیز از واژه سهند در شعر خود بهره گرفته است:[۲۳]
| به یک هفته آمد سپاه بهار | ز کوه پلنگان به کوه سهند |
علاوه‌بر آن، سهند، از جمله منابع مهم برای الهام گرفتن شاعران و عاشیق‌های[۲۴] آذربایجانی بوده است. این کوه، در ادبیات آذربایجان، نماد مقاومت و اسطورۀ پایداری است. از آن جمله می‌توان به منظومۀ «سهندیه» اثر محمدحسین شهریار، اشاره کرد که متخصصان آن را شاهکاری در ادبیات ترکی می‌دانند. شهریار در این منظومه، کوه سهند را مخاطب قرار داده و در خلالِ اشعار خود، به جواب دادن به شاعر آذربایجانی که متخلص به «سهند» بوده، پرداخته است.[۲۵]
پانویس
- ↑ «سهند؛ کوهستان چشمه‌های زلال»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «آشنایی با کوه سهند – آذربایجان شرقی»، خبرگزاری همشهری آنلاین.
- ↑ دیاکونف، تاریخ ماد، ۱۳۴۵ش، ص۲۶۱ و ۲۷۰.
- ↑ اوستا، ۱۳۷۰ش، ج1، ص486 و ج2، ص606.
- ↑ قرشی، آب و کوه در اساطیر هندوایرانی، ۱۳۸۹ش، ص۱۶۸-۱۶۹.
- ↑ بهزادی، فرهنگ آذربایجانی ـ فارسی (ترکی)، ۱۳۸۹ش، ص۶۶۹.
- ↑ «سهند، عروس کوه‌های ایران»، سایت لست سکند.
- ↑ سفیدگر شهانقی، «سهند»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه سهند، سایت واژه‌یاب.
- ↑ «سهند، عروس کوه‌های ایران»، سایت لست سکند.
- ↑ «سهند؛ کوهستان چشمه‌های زلال»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «آشنایی با کوه سهند – آذربایجان شرقی»، خبرگزاری همشهری آنلاین.
- ↑ «سهند، عروس کوه‌های ایران»، سایت لست سکند.
- ↑ «منطقه حفاظت شده سهند»، پایگاه خبری دیده‌بان محیط زیست و حیات وحش ایران.
- ↑ زنده دل، مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی، استان آذربایجان شرقی، 1374ش، ص86.
- ↑ رئیس‌نیا، کوراوغلو در افسانه و تاریخ، ۱۳۷۷ش، ص162.
- ↑ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۳۱ق، ج2، ص78.
- ↑ جکسن، سفرنامه، ۱۳۵۲ش، ص۵۵-۵۶.
- ↑ رئیس‌نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، ۱۳۶۸ش، ج1، ص438.
- ↑ کیهان، جغرافیای مفصل ایران، ۱۳۱۰ش، ص۵۸.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه سهند، سایت واژه‌یاب.
- ↑ نظامی، خمسه، هفت پیکر، بخش 5، سایت گنجور.
- ↑ ملک‌الشعرای بهار، قصاید، شمارۀ 84، در وصف نوروز، بیت 10، سایت گنجور.
- ↑ عاشیق، عاشق یا آشیق، عارف و نغمه‌سرایی است که به‌صورت سیار، به نواختن ساز پرداخته و آواز می‌خواند.
- ↑ شهریار، کلیات، ۱۳۷۱ش، ص60-73.
منابع
- «آشنایی با کوه سهند – آذربایجان شرقی»، خبرگزاری همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
- اوستا، ترجمۀ جلیل دوستخواه، تهران، مروارید، ۱۳۷۰ش.
- بهزادی، بهزاد، فرهنگ آذربایجانی ـ فارسی (ترکی)، تهران، اختر، ۱۳۸۹ش.
- جکسن، ا. و، سفرنامه، ترجمۀ منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران، خوارزمی، ۱۳۵۲ش.
- حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به‌تحقیق لسترنج، لیدن، بی‌نا، ۱۳۳۱ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
- دیاکونف، ا. م، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۵ش.
- رئیس‌نیا، رحیم، آذربایجان در سیر تاریخ ایران، تبریز، مبنا، ۱۳۶۸ش.
- رئیس‌نیا، رحیم، کوراوغلو در افسانه و تاریخ، تهران، دنیا، ۱۳۷۷ش.
- زنده دل، حسن، مجموعه راهنمای جامع ایرانگردی، استان آذربایجان شرقی، چ1، 1374ش.
- سفیدگر شهانقی، حمید، «سهند»، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
- «سهند، عروس کوه‌های ایران»، سایت لست سکند، تاریخ بارگذاری: 5 خرداد 1401ش.
- «سهند؛ کوهستان چشمه‌های زلال»، خبرگزاری مهر، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
- شهریار، محمدحسین، کلیات، به‌تحقیق اصغر فردی، تهران، هدی، ۱۳۷۱ش.
- کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، تهران، اقبال، ۱۳۱۰ش.
- قرشی، امان‌الله، آب و کوه در اساطیر هندوایرانی، تهران، هرمس، ۱۳۸۹ش.
- ملک‌الشعرای بهار، قصاید، در وصف نوروز، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.
- «منطقه حفاظت شده سهند»، پایگاه خبری دیده‌بان محیط زیست و حیات وحش ایران، تاریخ بارگذاری: 11 شهریور 1391ش.
- نظامی، خمسه، هفت پیکر، سایت گنجور، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1401ش.