شاکله

شاکله: شخصیت سازمان‌یافته از ویژگی‌های نسبتاً ثابت و پایدار.

در منابع اسلامی از شخصیت با عنوان «شاکله» یاد شده است. هر فرد، متناسب با شاکلۀ خود که متفاوت از دیگران است، کنشگری ویژه‌ای دارد. در آموزه‌های اسلام، انسان موجودی دوساحتی، برترین آفریدۀ خدا، دارای اختیار، کرامت و فضیلت، معرفی شده است و او با تکیه بر این ویژگی‌های فطری و خدادادی، می‌تواند به کمال برسد.

مفهوم شناسی

شاکله به‌معناي بستن پاي چارپا، خلق‌وخو را از آن جهت، شاکله گفته‌اند که انسان را مقيد می‌کند و نمی‌گذارد در آنچه می‌خواهد آزاد باشد؛ بلکه باید سازگار با آن اخلاق، رفتار کند. در این چارچوب، منظور از شاکله، ساختار رواني انسان است که با اثرپذیری از وراثت، محيط، اختيار و تعامل، شکل گرفته و با تفسیر ویژۀ خود به محرک‌های محيطي پاسخ می‌دهد و نیازهای ثانویه را تعریف می‌کند.

تکوین شاکله سالم

از منظر آموزه‌های اسلام، ساختمان وجودی انسان هم استعداد انجام کارهای زشت، پیروی از هوای نفس و دنیاگرایی و هم آمادگی گرایش به اخلاق مطلوب را دارد که می‌تواند آدمی را به آرامش روانی و خوشبختی برساند. فطرت انسان بالقوه متضمن تضاد بین خیر و شر است. نیروهای عقل و جهل در تقابل دائمی هستند و سلامت انسان درگرو توازن قوای نفسانی است. اگر عقل، نیروهای جهل را در جهت ارضای صحیح غرایز به‌کار گیرد، شخصیت سالم شکل می‌گیرد و سازمان روانی انسان در همه‌ی ابعاد به یکپارچگی می‌رسد و در مسیر هدفی متعالی قرار می‌گیرد.

مراتب شاکله

علمای اخلاق اسلامی، بر اساس تعبیرهای قرآنی، مراتبی از شاکله را به ترتیب زیر، تفکیک کرده‌اند:

نفس اماره

نفس لوامه

نفس مطمئنه

هرکدام از این نفوس، تعبیری از شاکله انسان در مرحله‌ای خاص هستند. صاحب ‌نفس اماره، دارای شاکله‌ای است که هوای نفس بر آن حاکم است و محرک‌های نفسانی، اعمال و رفتار را جهت می‌دهد. کسی که در مرحله نفس لوامه باشد باز هم نفس، محرک بسیاری از رفتارهای او است، ولی عقل با آگاهی و استدلال و قضاوت، آن اعمال را نکوهش می‌کند.شخصیت انسان در مرحله نفس مطمئنه، تحت سیطرۀ کامل عقل درمی‌آید و عقل، کنشگری انسان را جهت می‌دهد.

عوامل مؤثر در شکل‌گیری شاکله

آموزه‌های اسلام با قبول اثرگذاری عوامل زیستی، ژنتیکی و محیطی بر شکل‌گیری شخصیت، به اهمیت و غالب بودن ارادۀ آزاد انسان بر سایر عوامل، توجه کرده است. در آیاتی از قرآن به اختیار انسان و مسئولیت او در قبال اعمالش اشاره شده است که گویای پذیرش نقش عقل و قوای عقلی در رفتار آدمی است. از این ‌جهت، انسان موجودی منطقی و قابل پیش‌بینی است و تهذیب نفس، به‌معنای حرکت در جهت مدیریت غرایز و تقویت بُعد عقلانی است. اگرچه زمینه‌های رشد و تعالی انسان حتی پیش از تولد، فراهم می‌شود، اما در آموزه‌های اسلام به نقش تقوا و پرهیزگاری توجه ویژه‌ای شده است. تقوا در سایه اراده آزاد انسانی، متأثر از عوامل تربیتی محیطی است. همچنین در آموزه‌های اسلامی، اندیشه، تمایلات و حتی قصد و نیت از اهمیت بالایی برخوردار است و ارزش‌گذاری صرفاً بر اساس رفتار عینی صورت نمی‌گیرد.

منابع

• قرآن
• احمدی، علی‌اصغر، روانشناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی، تهران، امیرکبیر، چاپ دهم، 1374ش.
• حقانی، ابوالحسن، روان‌شناسی کاربردی1، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1400ش.
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القران، بیروت، دار القلم، 1412ق.
• رجایی، حیدر، «تأثیر شاکله و شخصیت باطنی بر رفتار و گفتار انسان از دیدگاه قرآن و روایات»، نشریه گفتمان وحی، شماره 18، 1399ش.
• سمنون، مرتضی، «شاکله، نظریه محوری اسلام در رابطه با شخصیت»، مجله آینۀ معرفت، دورۀ 17، شماره 2، 1396ش.
• محمدعلی نژاد، روح‌الله و شمخی، مینا، «مقایسه تحلیلی شخصیت از دیدگاه روان‌شناسی با مفهوم شاکله در قرآن»، مجله فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، شماره 43، 1399ش.