صنعت ترجمه در ایران

صنعت ترجمه در ایران، وضعیت ترجمه حرفه‌ای در ایران.

ترجمه به زبان فارسی از زبان‌های سانسکریت، یونانی، لاتین و سریانی در دوره ساسانی، ترجمه متون عربی به زبان فارسی در سده‌های نخست اسلامی و دوره صفویه و ترجمه از زبان‌های اروپایی در دوره متأخر، نقاط فراز ترجمه در ایران بوده است. ترجمه به شکل کنونی از زمانی اوج گرفت که صنعت چاپ رونق گرفت.

تاریخچه ترجمه در ایران

با تشکیل سلسله ساسانی در ایران (224-652م) و ظهور زبان فارسی میانه معروف به زبان پهلوی، تبادل فرهنگی زبان‌های مختلف به اوج خود رسید. آثار بسیاری از زبان‌های سانسکریت، یونانی، لاتین و سریانی در مراکز علمی آن دوره مانند سلوکیه، تیسفون و جندی‌شاپور به پهلوی ترجمه شد.

پدیده ترجمه به شکل نوین در میان ایرانیان در اولین سده‌هاى اسلام با برگرداندن قرآن کریم به زبان فارسى درى در بین مردم رایج شد. در آن زمان هنوز ترجمه شکل نظام‌مندى نداشت، اما ضرورت ایجاب مى‌کرد توده مردم براى آشنایى و شناخت کتاب مقدسى که به آن ایمان آورده بودند، مفاهیمى را دریابند و آن را حس کنند. برخی پژوهشگران نخستین ترجمه فارسى قرآن را به قرن چهارم هجرى در عصر سامانیان ربط مى‌دهند.

در دوره صفویه، تشیع به‌عنوان دین رسمى ایران شناخته شد و بسیارى از دانشمندان فارسى‌زبان عربی‌دان بر آن شدند که براى ترویج آثار شیعى، کتب مربوط به علوم قرآنى، حدیث، کلام و فقه را به فارسى برگردانند. عده‌اى دیگر از دانشمندان این دوره به ترجمه مهم‌ترین منابع تاریخ، جغرافیا، علوم فلسفى و پزشکى پرداختند.

با تاسیس دارالفنون در سال 1268ق و ورود اساتید خارجى به دارالفنون، ترجمه درایران شتابى بیشتر یافت. در گزارش رؤساى دارالفنون در 1282ق، توجه دارالفنون به امر آموزش و ترجمه زبان‌هاى خارجى نمایان است.

آغاز ساده‌نویسی در ترجمه

ترجمه در عصر قاجار کمک بسیارى به ساده‌نویسى نثر فارسى کرد و در حقیقت، زبان نیز به سادگى و خلوص گرایید و از پیرایه‌هاى لفظى و هنرنمایى‌هاى شاعرانه که به نام فصاحت و بلاغت به‌کار مى‌رفت، به مقدار زیادى کاسته شد. ترجمه‌هاى رمان از زبان‌هاى فرانسه، انگلیسى، ترکى و عربى در این میان نقش بسزایى داشت.

ترجمه تحت‌اللفظی و آزاد

اندیشمندان ترجمه در ابتدای امر، ترجمه تحت‌اللفظى را براى برگردان کتب مقدس پیشنهاد کردند و ترجمه آزاد را به نقد گذاشتند. به اعتقاد آنان، ترجمه آزاد برای متون عادی و زمینی خوب است و رضایت‌آمیز می‌تواند باشد اما در برگردان کتب مقدس موفق نیست و نمی‌تواند رمز پنهان در واژگان و عبارات را انتقال دهد. در حمایت از این گروه، عده‌اى از مترجمان، وفادارى به ظاهر متن مبدا را هدف ترجمه خواندند و ترجمه تحت‌اللفظى را ترجمه وفادار نامیدند. حامیان ترجمه تحت‌اللفظى، این شیوه ترجمه را بهترین راه بیان مقصود صاحب متن معرفى کردند. اما در برابر این گروه، برخی حامی ترجمه آزاد هستند و معتقدند مترجم نمی‌تواند متن مبدا را جزء‌به‌جزء و بدون مخدوش نمودن فصاحت و زیبایى کلام به زبان مقصد برگرداند و ترجمه تحت‌اللفظى، شیوایى و زیبایى متن را از بین می‌برد.

استمرار روابط میان افراد و فرهنگ‌ها، در محیطی که دائما در حال تغییر است، مستلزم مذاکرۀ «مستمر مرزبندی‌ها و برداشت‌ها از خود و دیگری است». به‌طورکلی، صاحب‌نظران معتقدند که جایگاه فرهنگ، جایگاهی «در میان و وسط» است و به تبع آن، هویت‌های فرهنگی نیز هویت‌های درمیان و التقاطی یا هیبریدی هستند. به اعتقاد برخی کارشناسان وقتی تمام نظام‌ها و نمودهای فرهنگی در فضای دوسویۀ‌ بیان (فضای سوم) سازوکار یابند، ادعاهای نژادی و تاریخی درخصوص خلوص یا اصالت ذاتی فرهنگ‌ها غیرقابل دفاع هستند و نمی‌توان برای هویت و صورت‌های فرهنگی تمایزی قائل شد، بلکه باید آنها را فرآیندی با پایان باز و پیوسته در حال بازتعریف و «شدن» دانست. در ترجمه هم به‌نوعی مهاجرت معنا به این فضای سوم شکل می‌گیرد. موضع مترجم نیز اساسا به‌نوعی بینابین و درمیان است. نکتۀ مهم دیگر این است که ترجمه همواره در فضای سوم صورت می‌گیرد.

لزوم ترجمه در ایران

برخی پژوهشگران در ضرروت نظام ترجمه‌ای فراگیر و جامع، به فقر یا ضعف منابع تاریخی و آنتولوژیکی، هستی‌شناسی و معرفت‌شناسی موجود در هر جامعه، جهت ارزیابی علمی متون مختلف در حوزه‌های ادبی، علمی و تخصصی، اشاره کرده‌اند. به همین ترتیب، وجود مترجم نیز ضروری است و اگر مترجم نباشد، جامعه در دایره جغرافیایی و زبانی محصور و محبوس خواهد بود و این حصار باعث می‌شود تا دنیا و حتی فراتر از مرز شناخته نشود. مترجمان، مردمان ملل گوناگون را با فرهنگ و ادبیات دیگر نقاط و کشورها آشنا می‌کنند.

ترجمه از برخی دیدگاه‌ها می‌تواند در حوزه علوم انسانی موثر باشد؛ برای مثال در این حوزه نیز مانند دیگر حوزه‌های علوم از جمله ریاضی و طبیعی می‌تواند دستاوردهای نوین تمدن بشری را از زبان‌های دیگر وارد یک حوزه کند.

کاستی‌ها در حوزه ترجمه

کارشناسان، بازار ترجمه و انتشار کتاب، به‌خصوص در زمینه علوم انسانی را رضایت‌آمیزنمی‌دانند. غالب مترجمان فعال، از نظر زمانی به‌روز نیستند. این چالش به‌ویژه در حوزه ادبی، فلسفی و نظری، آشکارتر است؛ تبادلات فرهنگی و ادبی در سطح بین‌الملل با تاخیر و ایستایی و گاهی با غفلت تاریخی همراه بوده است.

چالش‌های مترجم

یکی از مشکلات مترجم در سطح جهان، انتخاب کتابی است که ترجمه آن بتواند اجازه نشر دریافت کند. چالش مهم‌تر در ایران، سطح آگاهی مترجمان با زبان فارسی است. زبان فارسی در آثار ترجمه‌ شده، ضعف دارد و ‌فارسی‌دانی مشکلی اساسی است که البته ریشه در آموزش دارد.

منابع

• آریان‌پور، یحیى، از صبا تا نیما، تهران، فرانکلین، 1357ش.
• اسفراینى، شهفور بن طاهر، تاج التراجم فى تفسیر القرآن للاعاجم، تهران، میراث مکتوب علمى و فرهنگى، 1375ش.
• بهرامی، محمد، «نظریه‌پردازان ترجمه»، پژوهش‌های قرآنی، شماره 42 و 43، 1384ش.
• «تاریخچه و سیر ترجمه در ایران با قدمت بیش از 1000 سال»، وب‌سایت شبکه مترجمین اشراق، تاریخ بازدید: 10 اسفند 1401ش.
• جهانی، فرشته، «آسیب‌شناسی ترجمه در ایران، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 2 اسفند 1400ش.
• خرگوشى نیشابوری،‌ ابوسعد عبدالملک، شرف‌النبى،‌ ترجمه نجم‌الدین محمود راوندى‌، تهران، بابک، 1361ش.
• «دغدغه‌ها و چالش‌های مترجمان در ایران»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 10 مهر 1399ش.
• رابینسون، داگلاس، «تئورى ترجمه در غرب»، ترجمه عبدالله کوثرى و على خزاعى‌فر، فصلنامه مترجم، شماره 25، زمستان 1376ش.
• صفایى، ابراهیم، اسناد سیاسى، تهران، انجمن تاریخ، 1355ش.
• فرهمندفر، مسعود، «ترجمه و فضای سوم»، فصلنامه مترجم، شماره 71، 1399ش.
• کیهان‌فر، جمشید، ترجمه در عهد قاجار از آغاز تا دوره ناصرالدین شاه، تهران، دانش، بی‌تا.