قانون تابعیت فرزندان مادر ایرانی

قانون تابعیت فرزندان مادر ایرانی؛ اعطای تابعیت به فرزندانی که از مادر ایرانی و پدر خارجی به دنیا آمده‌اند.

با توجه به مشکلات ایجاد شده برای فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی در اعطای تابعیت و گرفتن شناسنامه ایرانی، مجلس شورای اسلامی در سال 1385ش، اصلاحیه‌ای بر ماده 976 قانون مدنی تصویب کرد تا روند اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از این ازدواج‌ها را تسهیل کند اما در عمل این اصلاحیه کمک چندانی به حل مشکل این فرزندان نکرد. لذا در سال 1398ش مجلس شورای اسلامی اصلاحیه‌ای تصویب کرد که مستند به آن، مشکل اعطای تابعیت به این فرزندان، بر اساس درخواست مادر ایرانی قبل از سن 18 سالگی مرتفع شد؛ اما در سال 1401ش، طرح «سازمان ملی اقامت» در دستور کار مجلس شورای اسلامی قرار گرفت که بر اساس ماده چهل‌ویک آن، روند اعطای تابعیت به این فرزندان متوقف می‌شود و آنها مانند سایر اتباع خارجی، تنها می‌توانند درخواست اقامت سه، هفت یا ده ساله کنند.

مفهوم‌شناسی

«تابعیت» در لغت به‌معنای پیروی، اطاعت و تابع‌بودن آمده و در اصطلاح عبارت از رابطه سیاسی، حقوقی و معنوی است که فرد را به دولتی مرتبط ساخته و به‌واسطه آن، دارای تکالیف و حقوق ویژه‌ای می‌شود. تابعیت به دو نوع ذاتی و اکتسابی تقسیم می‌شود؛ تابعیت اکتسابی شامل انواع مختلفی مانند تحصیلی، تبعی، تحققی، اجباری، افتخاری، تجاری و مذهبی است. در اصول 41 و 42 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و مواد 976 تا 991 قانون مدنی، تابعیت مطرح شده است.

تاریخچه

نخستین بار در سال 1308ش بحث اعطای تابعیت به فرزندانی که از پدر غیرایرانی در ایران متولد شده باشند در قوانین ایران مطرح شد. سپس در سال 1314ش قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با تبعه غیرایرانی در قانون مدنی ایران تصویب شد. اما از آنجا که بیشتر این ازدواج‌های شرعی، فاقد شرایط قانونی بود و در دفاتر رسمی ازدواج، ثبت نمی‌شد اعطای تابعیت به فرزندانِ حاصل از این ازدواج‌ها را با مانع جدی روبرو می‌کرد. در سال 1385ش برای حل مشکل این فرزندان، مجلس شورای اسلامی اصلاحیه بندهای چهار و پنج ماده 976 قانون مدنی را تصویب کرد که کمک چندانی به حل مشکل اعطای تابعیت نکرد. در سال 1398ش مجلس شورای اسلامی اصلاحیه‌ای بر مصوبه سال 1385ش زد تا مادران ایرانی بتوانند قبل از رسیدن فرزندان به هجده سالگی، برای آنها درخواست تابعیت ایرانی کنند و در صورت عدم درخواست مادر، خود فرزندان بعد از هجده سالگی به این کار اقدام کنند. در اصلاحیه جدید، شرط تولد در ایران، عدم سوء پیشینه کیفری، رد تابعیت خارجی و لزوم ثبت در دفاتر رسمی، حذف شده است.

ضرورت اعطای تابعیت به فرزندان مادر ایرانی

از منظر پژوهشگران، عدم اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی تا رسیدن به سن هجده سالگی، سبب ایجاد بحران «بی‌هویتی» در میان این فرزندان می‌شود. محرومیت از تمامی حقوق شهروندی و تحقیر به‌دلیل نداشتن شناسنامه و هویت در جامعه ایران، این افراد را به انجام رفتارهای خارج از هنجارهای موجود سوق می‌دهد. رفتارهایی که آسیب‌های روحی و روانی در افراد و آسیب‌های اجتماعی متعددی را در پی خواهد داشت و می‌تواند جامعه ایرانی را تحت تأثیر قرار دهد. توجه به این گروه با اعطای تابعیت به آنها و بهره‌مندی از حقوق شهروندی، مانع بروز آسیب‌های روحی - روانی و نیز موجب کاهش آسیب‌های اجتماعی می‌شود.

اجرای قانون اعطای تابعیت به فرزندان مادر ایرانی

با گذشت سه سال از تصویب آخرین اصلاحیه قانونی برای تسهیل اعطای تابعیت و شناسنامه به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، اجرای آن به کندی صورت می‌گیرد. تا آن‌جا که بر اساس آخرین داده‌های آماری تا پایان شش ماهه اول سال 1401ش از میان صد هزار نفری که برای دریافت شناسنامه ثبت نام کرده‌اند، چهارده هزار نفر موفق به دریافت آن شده‌اند. بر اساس گزارشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر شده عوامل زیر از مهم‌ترین دلایل کندی اجرای قانون اعطای تابعیت است:

1. درخواست «مدرک اقامت پدر غیر ایرانی» از سوی دفاتر کفالت؛ در حالی که قانون تنها بر «احراز هویت غیر ایرانی پدر خانواده» تأکید کرده است؛
2. .شرط داشتن شناسنامه توسط مادر ایرانی در حین تولد فرزند بر اساس بند پنج ماده یک آیین‌نامه اجرایی، برای مادرانی که به دلایل مختلف شناسنامه ندارند و بعد از تولد فرزند خود شناسنامه‌دار می‌شوند؛
3. حذف شرط مدت زمان پاسخ استعلام نهادهای امنیتی علیرغم تصریح در قانون مصوب سال 1398ش؛
4. انجام آزمایش‌ DNA برای اثبات نَسَب در دادگاه و ناتوانی خانواده‌های کم بضاعت از انجام آن؛
5. عدم اطلاع‌رسانی درباره لزوم ثبت ازدواج‌های شرعی؛
6. مخالفت و ممانعت از اجرای قانون توسط دستگاه‌های مرتبط.

تلاش برای لغو قانون اعطای تابعیت

پس از ارائه طرح تشکیل «سازمان مهاجران» توسط دولت سیزدهم به مجلس شورای اسلامی، طرحی نیز از سوی نمایندگان مجلس با عنوان «سازمان ملی اقامت» ارائه شد که به دلیل مشابهت، این دو طرح با هم ادغام شدند و کلیات آن در تاریخ بیست و دوم آبان 1401ش به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. در صورت تصویب نهایی، بر اساس ماده چهل‌ویک این طرح، قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی لغو خواهد شد.

دلایل موافقان لغو قانون اعطای تابعیت

1. در قانون اعطای تابعیت مصوب سال 1398ش، شرط اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی، «ازدواج شرعی» قرار داده شده و این امر سبب ازدیاد «کودک‌همسری» در برخی از استان‌های مرزی شده است.
2. مردان خارجی برای گرفتن اقامت دائمی ایران، با دختران کم‌سن‌وسال ایرانی در استان‌های مرزی ازدواج و بعد از گرفتن اقامت، اقدام به رها کردن یا طلاق این دختران می‌کنند. این امر سبب بالا رفتن آمار طلاق در بین این گروه شده است.
3. بعد از تصویب نهایی این طرح و تشکیل «سازمان ملی اقامت»، همه مراکز مؤثر در اعطای اقامت و تابعیت، در این سازمان تجمیع خواهد شد و مشکلات اقامت و تابعیت افراد مهاجر بدون نیاز به قانون اعطای تابعیت حل خواهد شد.
4. بیشتر ازدواج‌های انجام شده با زنان ایرانی در استان‌های مرزی از میان مردان اهل سنت است و بیم آن می‌رود که توازن جمعیتی ایران با محوریت این مناطق، دگرگون شود.

دیدگاه‌های مخالفان لغو قانون اعطای تابعیت

1. بررسی طرح «سازمان ملی اقامت» نشان می‌دهد وظایف سازمان و موضوعاتی مانند اقامت، اشتغال و ورود و خروج از مهم‌ترین مباحث در این طرح بوده و بحثی پیرامون اعطای تابعیت به مهاجرین مطرح نشده است. در صورت حذف این قانون، جایگزین آن در طرح سازمان ملی اقامت، پیش‌بینی نشده است.
2. در صورت تصویب نهایی، بر اساس مواد نوزده تا بیست‌وچهار این طرح، فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی تنها می‌توانند اقامت سه، هفت یا ده ساله بگیرند و به آنها مانند سایر مهاجرین و اتباع خارجی، تابعیت ایران داده نخواهد شد؛ در این صورت حقوق شهروندی محدودتری نسبت به حقوق مطرح شده در بحث تابعیت در جامعه ایرانی دارا خواهند بود.
3. در بیشتر استان‌های مرزی مانند سیستان و بلوچستان به دلایل مختلفی مانند فقر و اعتقادات قومی ازدواج‌های زیر سن قانونی از گذشته به صورت فراوان رواج داشته و این پدیده، معلول قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی نیست.
4. بررسی‎‌ها نشان می‌دهد بیش از هفتادوپنج درصد از این خانواده‌ها طلاق نگرفته‌اند و پایداری ازدواج در میان آنها کمتر از ازدواج آنها با مردان ایرانی نیست.
5. بر اساس بررسی‌ مراکز راهبردی، شرایط موجود در برخی کشورهای همسایه و هم‌مرز با جمهوری اسلامی ایران، مهاجرت گسترده اتباع این کشورها به ایران و سکونت آنها در شهرها و روستاهای مرزی باعث ازدیاد جمعیت اهل تسنن در استان‌های مرزی و به هم خوردن موازنه جمعیتی در این مناطق شده است و ارتباطی به تصویب این قانون و بحث ازدواج ندارد.

منابع

• «اصلاح قانون اعطای تابعیت به فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی: از تصویب تا مشکلات اجرایی و راهکارهای پیشنهادی»، وب‌سایت مرکز پژوهس‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: 21 دی 1400ش.
• «آمار بالای ازدواج کودکان در سیستان و بلوچستان»، وب‌سایت خبری سلامت‌نیوز، تاریخ درج مطلب: 26 مهر 1394ش.
• «آیین‌نامه زناشویی بانوان ایران با اتباع بیگانه غیر ایرانی»، وب‌سایت خبری اختبار، تاریخ بازدید: 8 بهمن 1401ش.
• «تابعیت و ابعاد حقوقی آن»، پایگاه اطلاع‌رسانی امور فرهنگی قوه قضائیه، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1397ش.
• جهانشاهی، علی و همکاران، «راهبردهای دفاعی جمهوری اسلامی ایران باتأکیدبر نقش عوامل ژئوپلیتیکی جهت ارتقای امنیت و توسعه پایدار مناطق مرزی شمال شرق کشور»، نشریه علمی سیاست دفاعی، شماره 107، مرداد 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت مؤسسه لغت‌نامه دهخدا، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1401ش.
• «طرح تاسیس سازمان ملی اقامت»، وب‌سایت خبری اختبار، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1401ش.
• عرب عامری، احمد، «تابعیت در اسلام»، فصلنامه علمی پژوهشی حقوق، شماره 41، شهریور 1393ش.
• «علت لغو قانون اعطای تابعیت به فرزندان مادران ایرانی چیست؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1401ش.
• «قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، وب‌سایت شورای نگهبان، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1401ش.
• «قانون اصلاح قانون تعیین تکلیف تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی مصوب 1385ش»، وب‌سایت وکیل، تاریخ بازدید: 12 بهمن 1401ش.
• «قانون اصلاح قانون تعيين تكليف تابعيت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ايراني با مردان خارجي - مصوب 2 مهر 1398»، سامانه قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1401ش.
• «قانون تابعیت مصوب 1308ش»، وب‌سایت مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: 16 بهمن 1401ش.
• «قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران»، سامانه ملی قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: 10 بهمن 1401ش.
• «کلیات طرح تاسیس سازمان ملی اقامت تصویب شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 22 آبان 1401ش.
• میدری، احمد، «موانع عدم صدور شناسنامه برای کودکان حاصل ازدواج بامردان غیرایرانی»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: 21 مهر 1399ش.
• «واکنش‌ها به لغو قانون تابعیت فرزندان مادرایرانی»، وب‌سایت دیاران، تاریخ درج مطلب: 14 آذر 1401ش.