قلعه چهل‌برج

قلعه چهل‌برج، بنای تاریخی در ولایت بامیان افغانستان.

قَلعۀ چِهِل‌بُرج، بنایی بزرگ و باستانی در منطقۀ «یَکَاولَنگ» ولایت «بامیان» افغانستان است که نماد معماری دورۀ کوشانیان محسوب می‌شود و اهمیت تاریخی، فرهنگی، گردشگری و اقتصادی دارد.

نام‌گذاری

قلعۀ چهل‌برج بامیان، با نام‌های «چهل‎ستون»، «چهل‎دختران»، «چهل‏زینه»، «چهل‎بُوری»، «چهل‎چشمه»، «چهل حدیث» و «چهل‎برج» یاد می‌شود که هر نام در تاریخ فرهنگی و سیاسی مردم هزاره جایگاه ویژه دارد. این قلعه در تقاطع سه درۀ عمیق واقع شده است که درۀ غربی، درۀ «چهل برج» خوانده می‌شود.

موقعیت جغرافیایی

قلعۀ چهل‎برج، در 75 کیلومتری شمال‌غرب اُلُسوالی (شهرستان) يکاولنگ در ولایت بامیان بر روی تپۀ وسیعی ساخته شده و کوه‌های بلند «بابا» و «سد پیتاب» اطراف آن را احاطه کرده است. منطقۀ مسکونی «کِلِیگان» در شرق و منطقۀ «دَهَن مُرغِی» در غرب آن واقع شده است. رودخانۀ زیبایی که از «بند امیر» سرچشمه می‌گیرد نیز در اطراف آن جریان دارد.

تاریخچه

برخی از پژوهشگران قدمت قلعۀ چهل‌برج را هفتصدسال و مربوط به دورۀ اسلامی می‌دانند، اما بر اساس اطلاعات باستان‌شناختی و بررسی ساختمان برج‌ها و نقاشی‌های مختلف موجود در بنا، معلوم می‌شود که این قلعه از دورۀ «غورى‌ها» یا از عهد «کوشانی‌ها» به‌جا مانده است. مسعودي مورخ قرن چهارم هجري در «مروج الذهب» ازقلعه‌اي در زابلستان (هزارستان امروزی) نام برده که به‌باور برخی محققان، به‌ قلعۀ چهل‌برج بامیان قابل تطبيق است. وی این قلعه را در استواری، زیبایی و بلندی بی‌نظیر توصیف کرده است. ساختمان این قلعه شبیه «قلعۀ ضحاک» بامیان است اما از «شهر بربر» جدیدتر به‌نظر می‌رسد.

معماری

ساختمان قلعۀ چهل‌برج و برج‌های نگهبانی آن در سه ردیف در اطراف تپه‌ای به ارتفاع 120 متر از سطح دریا و با معماری بسیار پیچیده بنا شده است. تهداب (پایه) دیوار قلعه را از سنگ و قسمت میانی و بالای آن را از خشت (آجر) خام، با عرض حدود 3 متر ساخته‌اند. این بنا، به‌صورت زیبا و مستحکم ساخته شده به‌طوری که عوامل فرسایندۀ طبیعی مانند باد و باران و برف‌های سنگین در طول قرن‌های زیاد نتوانسته است آن را به‌کلی نابود کند. برج‌های قلعه، به‌صورت دقيق و با رعايت تناسب ساختمان در بلندي‌ها و پستي‌های تپه واقع شده و همه به‌سمت دره و به‌شکل مدور بنا شده ‌است. در برج‌ها شکاف‌هايي به‌شکل عمودي در چند رديف برای دیده‌بانی و تیراندازی وجود دارد. گرچه قلعه به «چهل‌برج» معروف است اما بر اساس مطالعات انجام شده، این اثر تاریخی دارای بیش از 300 برج بوده است. دیوارهای ساختمان‌ها و برج‌ها، با ملاط «کاه‌گل» (خاک رس و کاه) به‌صورت ظریف و مستحکم، عایق‌بندی شده است. در اطراف قلعۀ چهل‌برج، دیوار ضخیم و مرتفع از جنس سنگ وجود داشته که به آن «سور شهر» می‌گفته‌اند و در حال‌حاضر نشان کمی از آن باقی مانده است.

سبک معماری

سبک معماری این قلعه آمیزه‌ای از سبک‌های دوران بودایی، غوری‌ها و اسلامی است که نشان می‌دهد این بنای تاریخی در دروه‌های مختلف وجود داشته و در هر زمانی متناسب با اقتضائات فرهنگی آن، توسعه پیدا کرده و بازسازی شده است.

قسمت‌های مختلف

1. استادیوم

در ضلع جنوب‌غربی قلعه، استادیوم بزرگی به‌مساحت 6 جریب دیده می‌شود که توسط دیوارهای سنگی ضخیم به عرض 180 سانتی‌متر و ارتفاع 3 متر احاطه شده بوده اما در حال‌حاضر قسمت‌های زیاد آن از بین رفته است. به‌احتمال زیاد این میدان برای برگزارى جشن و رژه سربازان، رقابت‌هاى ورزشى و رزمى و يا تمرينات نظامى بوده است.

2. راه زیرزمینی

راه زیرزمینی و مخفی برای زمان جنگ و اضطرار، از داخل برج‌های قلعه به‌سمت رودخانه به‌طول ۶۰ متر وجود دارد.

3. حوض مخفی

ازدایرۀ دوم قلعه، راه مخفی دیگر تا پایین دره کنده شده و سرانجام به یک حوض آب رسیده که آب آشامیدنی ساکنان قلعه در هنگام اضطرار از طریق همین حوض تامین می‏شده است. کف حوض از سنگ‌های مرمر سفید فرش شده و منبع حوض شاید چشمه‌ای در زیر کوه است.

4. جوی آب فرهاد و شیرین

یک جوی آب توسط سنگ‌تراشان ماهر از یک درۀ فرعی از کنار صخرۀ نزدیک قلعه، به داخل قلعۀ چهل‌برج کنده شده که آب را تا نزدیک دیوارۀ جنوبی قعله می‏رسانده است. این جوی به‌نام جوی فرهاد و شیرین، معروف است.

نقاشي‌هاي داخل قلعه

در قمست‌های مختلف قلعه، نقاشی‌های گوناگون وجود داشته که در حال‌حاضر تخریب شده‌است، اما در زیر برج‌ها، سه اتاق کوچک (اتاق خواب) به‌صورت ظریف و هنرمندانه معماری شده که در سقف و ديوارهای آنها، تصاوير بسيار زيبا به رنگ سرخ نقاشي شده است. در میان تصاوير متعدد، زنان در حال رقص دیده می‌شود که پياله‌هایي در دست دارند و به‌کسي که در برابر آنان روي تختي نشسته است، تعارف مي‌کنند. در يکي از اين اطاقک‌ها، تصویر پادشاه مقتدري به چشم می‌خورد که چند مرد در اطراف وی ايستاده‌اند و رقاصه‌ها پیش روی او درحال رقص‌اند. روی هردو دوش پادشاه، تصویر دو مار کوچک کشیده شده و به‌نظر می‌رسد که مارها از شانه‌هاي مرد روئيده‌اند. قدمت این نقاشی‌ها به دورۀ قبل از اسلام باز می‌گردد.

قلعۀ چهل‌برج و قلعۀ فیروز

به‌باور برخی از محققان، قلعۀ چهل‌برج بامیان ممکن است قلعه‌ای باشد که در منابع تاریخی به‌نام «قلعۀ فیروز» فرزند کبک پادشاه زابلستان یاد شده است.

باورهای عامیانه

به‌روایت شفاهی مردم بامیان، «شیرین» معشوقۀ «فرهاد»، در همین بنای تاریخی زندگی می‌کرده است.

ثبت ملی

قلعۀ چهل‌برج در ادارۀ «اطلاعات و فرهنگ» ولایت بامیان و همچنین در «وزارت اطلاعات و فرهنگ» افغانستان در دوران نظام جمهوری اسلامی افغانستان به‌عنوان «آبده تاریخی» (اثر تاریخی) به‌ثبت رسیده است.

بازسازی

در دوران جمهوری اسلامی افغانستان، تحقیقات ابتدایی برای بازسازی این قلعۀ تاریخی صورت گرفت اما در عمل بازسازی آن شروع نشد و تا کنون نیز بازسازی نشده است.

اهمیت

1. باستان‌شناختی

قلعه‌ی چهل برج یکی از مناطق مهم تاریخی بامیان و نمادی از معماری دورۀ کوشانی‌ها است که از نظر تاریخی و باستان‌شناختی اهمیت زیاد دارد.

2. گردشگری

این بنای تاریخی، در کنار ده‌ها بنا و آثار باستانی معروف دیگر این ولایت، از جاذبه‌های مهم گردشگری محسوب می‌شود و سالانه گردشگران خارجی و داخلی زیادی از آن دیدن می‌کنند که باعث رونق اقتصادی و رشد صنایع وابسته به‌صنعت گردشگری شده است.

وضعيت کنونی

قلعۀ چهل‌برج، بر اثر حوادث طبيعي، برف، باران و سيلاب‌ها، حفاری‌های غيرقانوني و بي‌توجهي حکومت مرکزي، آسیب زیادی دیده و از برج‌های متعدد آن، تنها بقایاى 34 برج باقی مانده است که آنها نیز در معرض فرسایش شدید قرار دارد.

منابع

• رجا، نوروز، «چهل‌برجه؛ قلعه‌ای با ۷۰۰ سال قدمت تاریخی»، وب‌سایت روزنامۀ افغانستان ما، تاریخ درج مطلب: 15 مرداد 1396ش.
• شهیر، علی‌شیر، «جلوه‌های درخشان یک تاریخ؛ قلعه چهل‌برج بامیان، سبک معماری کاشانی‌ و اثر در معرض نابودی»، وب سایت خبرنامه، تاریخ درج مطلب: 6 آذر ۱۳۹۶ش.
• غفاری، هادی، «چهل‌برج ولايت باميان در معرض نابودى قرار دارد»، خبرگزاری پژواک، تاریخ درج مطلب: 5 آذر 1396ش.
• فاضل کیانی، «نگاهی به تاریخچۀ شهرک چهل‎برج بامیان، به مناسبت ولسوالی شدن آن»، خبرگزاری شفقنا، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1395ش.
• «قلعۀ چهل‌برج بامیان؛ جلوه‌‌‌ای از تاریخ درخشان افغانستان»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 8 آذر 1396ش.