منوچهری دامغانی

منوچهری دامغانی، شاعر ایرانی در سدۀ پنجم هجری.

منوچهری دامغانی، از شاعران برجستۀ ایران در نیمۀ اول سدۀ پنجم هجری است که قالب «مُسَمَّط» را برای نخستین بار در شعر فارسی پدید آورد. ابیات ستایشی منوچهری، سرشار از مضامین تاریخی، اخلاقی و اجتماعی است. عناصر طبیعی مانند رنگ، آواز و عناصر بویایی در آثار منوچهری به‌صورت چشمگیر بازتاب یافته است و به‌همین دلیل، وی را شاعر طبیعت لقب داده‌اند.

نام‌گذاری

نام کامل منوچهری در «لُباب الالباب»، قدیمی‌ترین تذکرۀ عمومی فارسی، «ابوالنجم احمد بن قوص بن احمد المنوچهری» یاد شده است. علت تخلص او به «منوچهری»، تحصیل علم نزد «امیر منوچهر فلک‌المعالی» پسر شمس‌المعالی امیر قابوس وشمگیر فرمانروای گرگان بوده است.

زندگی‌نامه

منوچهری دامغانی در ۳۹۸ق در «دامغان» متولد شد و در مدارس دینی شهر خود، با زبان و ادبیات عرب آشنا شد. سپس به خدمت «منوچهر قابوس زیاری» در طبرستان رفت و بعد از مرگ منوچهر قابوس، به ری سفر کرد و به خدمت «طاهر دبیر» رسید که از طرف سلطان مسعود غزنوی در آن‌جا فرمانروایی داشت. وی از آنجا به‌ دربار غزنوی راه یافت و به ستایشگری سلطان مسعود غزنوی مشغول شد. منوچهری برای جلب حمایت «عنصری بلخی» شاعر مشهور فارسی‌گوی، قصیده‌ای به‌نام «لُغَز شمع» سرود و در آن عنصری را ستایش کرد.

اساتید

بسیاری از محقاقان، منوچهری را شاگرد «ابوالفرج سگزی»، شاعر معروف اواخر قرن چهارم دانسته‌اند.

مهارت

منوچهری علاوه بر ادبیات و زبان عربی در دانش‌های دیگری مانند موسیقی، پزشکی و ستاره‌شناسی نیز مهارت داشت که بازخورد آن‌ها را می‌توان در اشعار او پیدا کرد.

خاستگاه فکری

1. منوچهری در عصری پرورش یافت که در مدارس، الفبای عربی تدریس می‌شد و متون ادبی برای دانش‌آموزان متون نظم و نثر عربی بود. این سنت آموزشی بر افکار و آثار او اثر گذاشته است؛ او مطالعات عمیقی در ادبیات عرب داشته است.
2. منوچهری از میان «معلّقات» (قصاید) عربی، علاقۀ ویژه‌ای به معلقة (قصیده) «امرؤالقیس» مشهورترین شاعر در ادبیات عرب داشته و برخی از اشعار خود را به ‌تقلید از اشعار امرؤالقیس سروده است. توصیف اسب، شب و ستارگان، باران، رعدوبرق و سیل از مصادیق أثرپذیری منوچهری از معلقة امرؤالقیس است؛
3. تأثیر محیط فرهنگی و تعهد شاعر به حفظ سنت‌های ایرانی در شعرهای منوچهری به‌روشنی دیده می‌شود.

سبک و ویژگی شعری

اشعار منوچهری به‌صورت عموم در دو سبک سروده شده است؛ یا تغزل و اشعاری است که به جوانی وی بازمی‌گردد و یا مدح و ستایش پادشاهان و بزرگان عصر وی است که در آن زمان رسم معمول شاعری بوده است. در اشعار او مفردات و اصطلاحات عربی بسیار دیده می‌شود. وی در قالب شعری از شاعران عرب پیروی کرده؛ اما در آوردن مضامین مبتکر بوده است.

آثار

از منوچهری یک دیوان به‌جای مانده که شامل اشعار وی در قالب غزل، قصیده، مسمط، قطعه و ترکیب‌بند است. دیوان منوچهری حدود 3000 بیت دارد و به‌صورت مکرر چاپ شده است. بیشتر سروده‌های وی را قصیده‌های مدحی و سپس مسمط‌ها تشکیل می‌دهد. چند شعر ناتمام نیز از منوچهری در دست است. از دیوان منوچهری نسخه‌های خطی متعددی برجای مانده که متعلق به قرن ۱۲ و ۱۳ هجری است.

محتوای آثار

در اشعار منوچهری اندیشه‌های زیادی وجود دارد که در میان آن‌‌ها شادمانی و خوش‌گذرانی از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و سامان‌دهندۀ سایر اندیشه‌های وی است. علاوه بر آن، وصف طبیعت و جلوه‌های مختلف آن، مدح و ستایش، عشق، موسیقی، خودستایی، استفاده از معلومات علمی مختلف و عربی‌مآبی از دیگر مضمون‌های شعری منوچهری است.

نوآوری

1. منوچهری قالب مسمط را برای نخستین بار در شعر فارسی پدید آورده است.
2. آوردن مضامین و اوصاف نو، طرب و شادمانی خاص، تشبیه، مقایسه و تمثیل به‌صورت ابتکاری از نوآوری‌های دیگر منوچهری است. بسیاری از ادیبان، وی را از لحاظ شیفتگی به طبیعت و تصویرگری در ادبیات فارسی کم نظیر دانسته‌اند.
3. جان شعر منوچهری همیشه ساده و قدرت وی در وصف حالات و اوضاع مختلف به‌حدی بوده که می‌توان او را از نظر توصیف شعری در میان شاعران قصیده‌سرای دورۀ غزنوی ممتاز دانست.
4. تشبیهات بدیع و حسی، آفریدن توصیفات زیبا و خیال‌انگیز شاعر از عوامل طبیعی مثل باران، سیل، گردباد، دشت، زلزله، رفت‌وآمد خورشید و ماه، آسمان و ستارگان، منوچهری را در ردیف شاعران خلاق قرار می‌دهد.

درگذشت

منوچهری دامغانی در ۴۳۲ق در سن 34 سالگی از دنیا رفته است. عده‌ای معتقدند که وی در محل «گنبد زنگوله» واقع در شهر دامغان استان سمنان دفن شده است؛ اما هنوز اثبات نشده است. در تاریخ 17 خرداد 1399ش، «آرامگاه خشتی منسوب به منوچهری دامغانی» در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.‌

اثرگذاری

منوچهری در روانی شعر، صور خیال، تشبیهات و استعارات بر بسیاری از شاعران بعد از خود تأثیر گذاشته است.

شاعر طبیعت و عشق و زندگی

برخی از پژوهشگران منوچهری را شاعر طبیعت، عشق و زندگی می‌دانند و با بررسی نوروز و آداب و رسوم آن در شعر وی، معتقدند شعرهای منوچهری انسان را به یاد کودکی می‌اندازد که از سر شوق و هوس آواز می‌خواند.

نمونه‌ای از شعر منوچهری

خیزید و خز آرید که هنگام خزانست

خیزید و خز آرید که هنگام خزانست		باد خنک از جانب خوارزم وزانست
آن برگ رزان بین که بر آن شاخ رزانست		گویی به مثل پیرهن رنگ‌رزانست
دهقان به تعجب سر انگشت گزانست		کاندر چمن و باغ ، نه گل ماند و نه گلنار
طاووس بهاری را، دنبال بکندند		پرش ببریدند و به کنجی بفکندند
خسته به میان باغ به زاریش پسندند		با او ننشینند و نگویند و نخندند
وین پر نگارینش بر او باز نبندند		تا بگذرد آذر مه و آید (سپس) آذار
شبگیر نبینی که خجسته به چه دردست		کرده دو رخان زرد و برو پرچین کردست
دل غالیه فامست و رخش چون گل زردست		گویی که شب دوش می و غالیه خوردست
بویش همه بوی سمن و مشک ببردست		رنگش همه رنگ دو رخ عاشق بیمار

منابع

• «آرامگاه خشتی منسوب به منوچهری دامغانی در فهرست آثار ملی ثبت شد»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آذر ۱۳۹۹ش.
• «آشنایی با بیوگرافی منوچهری دامغانی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 27 فروردین 1397ش.
• «استاد مسمط»، وب‌سایت روزنامۀ جهان صنعت، تاریخ درج مطلب: 1 دی 1398ش.
• پارسا، سیداحمد، «بررسی میزان تأثیرپذیری منوچهری دامغانی از معلّقه امرؤالقیس»، مجلۀ متن‌شناسی ادب فارسی، دورۀ1، شمارۀ 3، مهر 1388ش.
• «دربارۀ منوچهری دامغانی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷ تیر ۱۴۰۰ش.
• «دربارۀ منوچهری دامغانی»، وب‌سایت بانک مقالات ایران، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1401ش.
• «زندگی‌نامۀ منوچهری دامغانی»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ اردیبهشت ۱۳۹۹ش.
• «منوچهری، احمد بن قوص»، ویکی نور، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1401ش.
• «منوچهری دامغانی»، وب‌سایت اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان سمنان، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1401ش.
• منوچهری، دیوان اشعار، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 15 اسفند 1401ش.
• نظرمحمدی، فاطمه، «شاعر طبیعت، عشق و زندگی»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 5 فروردین 1400ش.