نشر کودک

نشر کودک؛ تألیف یا ترجمه، طراحی و چاپ کتاب کودک.

نشر کودک و تأثیر آن بر رشد و پرورش فکری و خلاقیت کودک، همواره مورد توجه فعالان حوزۀ کودک بوده است. اهمیت خواندن کتاب برای کودکان و نقش آن در رشد فکری، عاطفی و اجتماعی کودکان، امروزه در سراسر جهان مورد توجه است. محتوای مناسب که دایرۀ واژگان کودکان را گسترش داده و به آنها فرصت اندیشیدن و خیال‌پردازی بدهد، بسیار اهمیت دارد. از جمله وظایف والدین در این زمینه، شناخت بهترین انتشارات کتاب کودک و تهیۀ آثاری ارزشمند برای کودکان است.

مفهوم‌شناسی

نشر، رکن مهمی است که با تاریخ، فرهنگ، جامعه، اندیشه، تفکر، تاریخ روشنفکری و روشن‌اندیشی در ارتباط بوده و جزئی جدایی‌ناپذیر از تاریخ اجتماعی، سیاسی و پاره‌ای از تاریخ جوامع است. نشر را محل تلاقی پدیدآورندگان و خوانندگان و نیز پل ارتباطی میان نسل‌ها، جوامع، فرهنگ‌ها و تمدن‌ها می‌دانند. از مهمترین نتایجی که سیاست نشر کتاب می‌تواند به‌دست آورد این است که وضعیت موجود و نامطلوب کتاب را معین و آن را در چارچوب طرح‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌های مشخصی به وضعیت مطلوب، تبدیل یا نزدیک کند.

از آن‌جایی که دوران کودکی، حیاتی‌ترین مرحلۀ رشد آدمی است، کیفیت کتاب‌های در دسترس کودکان در این مرحله با نگرانی‌ها و چالش‌هایی جدی مواجه است؛ زیرا کودکان به آن‌چه می‌خوانند، پاسخ می‌دهند. بنابراین، ناشران کودک، باید بهترین کتاب‌های داستان، شعر و مهارت‌آموزی را به‌صورتی تخصصی و با رویکردهای فرهنگی و تربیتی بررسی کرده و به چاپ برسانند. از دیگر وظایف ناشران کودک، انتخاب قطع، فونت و تصاویری است که کودکان را به کتابخوانی تشویق کنند. به‌همین دلیل، چاپ کتاب کودک، فرآیندی تخصصی بوده و در تمامی مراحل با ظرافت‌های بیشتری نسبت به کتاب بزرگسالان همراه هستند.

ویژگی‌ها

نشر یا ادبیات کودک، اصطلاحی است که آن را ترکیبی از دو وجه اصلی می‌دانند: 1. مخاطب؛ 2. جوهر ادبی.

تمامی آثار مرتبط با کودک، باید این دو مؤلفه را دارا باشند. در نشر کودک، تنها انتقال اطلاعات مستند، دقیق و صحیح معیار نبوده و انتخاب درون‌مایه، چگونگی مطرح کردن آنها و نیز استفادۀ خلاقانه از اطلاعات از ویژگی‌های بارز این حوزۀ مرتبط با کودکان هستند.

محتوای مناسب می‌تواند کودکان را به خوانش کتاب‌ها علاقه‌مند کرده و گاهی نخواندن کتاب، شیوه‌ای اعتراضی به محتوای آثار و کیفیت نازل کتاب‌های حوزۀ کودکان است. کارشناسان معتقدند آثار ویژۀ کودکان، نباید به‌واسطۀ درک اندک آنها از محیط پیرامون، دست‌کم گرفته شده و آثاری سطحی در این زمینه منتشر شوند. آنها بر این باورند که دوران کودکی، تنها باید صرف مواردی شود که دارای ارزش ادبی هستند؛ مانند داستان‌های کلاسیک و نیز داستان‌هایی که به دقت نقد و بررسی شده‌اند. در همین راستا، باید ادبیات اصیل کودکان از شبه‌ادبیات تفکیک شوند؛ زیرا شبه‌ادبیات، بیشتر شامل آثار و محتوای بی‌هویت و مشکوکی هستند که شناسنامه نداشته و مشخص نیست ترجمه یا تألیف هستند. از سوی دیگر، رشد آثار ادبی برجسته، منجر به تغییر ذائقۀ کودکان می‌شود.

اهداف

از مهمترین اهداف نشر کتاب کودک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. پرورش ذهنی کودک؛
2. ترویج مطالعه و کتاب‌خوانی در میان کودکان؛
3. تکریم اهل قلم؛
4. ترویج ارزش‌های دینی، ملی و اخلاقی؛
5. پرورش و خدمت به مخاطبان.

نشر دیجیتال کودک

امروزه نشریات دیجیتال در سراسر جهان، نقش مکمل را در صنعت چاپ ایفا می‌کنند. بر همین اساس، خلق کتاب‌های جدید و جذاب برای خوانندگان جوان و نیز توانا ساختن نویسندگان به‌منظور برقراری ارتباط مستقیم با خوانندگان آنلاین، در صنعت دیجیتال در دستور کار قرار گرفته است. به‌همین دلیل، در دنیای دیجیتال، ناشران کودک، باید خلاقیت بیشتری داشته باشند. کارشناسان پیش‌بینی کرده‌اند که حرکت به‌سمت کتاب دیجیتال، به‌دلیل ارزش و غنای احساسی موجود در کتب سنتی، بسیار آهسته خواهد بود. آنها معتقدند که ناشران کتاب کودک، هنوز به بقای طولانی‌مدت کتب چاپی ایمان داشته و کودکان نیز هنوز به داشتن قفسۀ کتاب علاقه‌مند هستند. برخی از کودکان امروزی نیز ممکن است علاوه بر داشتن کتب چاپی مورد علاقۀ خود، یک نسخۀ آنلاین یا دیجیتالی از آن را هم در گوشی مادر یا یکی از نزدیکان خود، داشته باشند. این همه در حالی است که بازار کتاب کودک، امروزه، آمادگی کافی برای شگفتی‌های روزافزون دنیای دیجیتال را دارد؛ زیرا کودکان امروزی، با تکنولوژی بزرگ شده و برخی از آنها با دیدن کتاب بر روی کامپیوتر یا سایر وسایل الکترونیکی خود، به خواندن آن علاقه‌مند می‌شوند.

از جمله چالش‌های ناشران دیجیتال کودک، تقویت کتاب، حفظ محتوا و ارتقای کیفیت آنها است. وسایل الکترونیکی، به ناشران کودک این امکان را داده تا در کنار متن از انیمیشین‌های جذابی استفاده کرده و به جذابیت داستان اضافه کنند. با پیشرفت این روند، وسایل خوانش الکترونیکی جدیدی خلق خواهد شد که تکامل و استانداردهای نوین را برای انتشارات مخصوص کودکان فراهم می‌کنند. از جمله نگرانی‌های موجود در رابطه با نشر کتاب‌های دیجیتال، غفلت از متن و محتوای کتاب و تمرکز بر سایر ویژگی‌های این گروه از کتاب‌های کودک است. کارشناسان توصیه می‌کنند والدین، تحت هر شرایطی، باید بر محتوای کتب انتخابی برای کودکان خود تمرکز کرده و آن را در اولویت قرار دهند. از جمله چالش‌های اثبات‌شده در دنیای امروز این است که کودکان و نوجوانانی که از کتب دیجیتالی استفاده می‌کنند، یادگیری کمتری نسبت به دیگران دارند؛ زیرا کودکان در حین مطالعۀ این گروه از کتاب‌ها، محو تماشای تکنولوژی‌های مورد استفاده در آنها شده و تمرکز کمتری بر مفهوم آن‌چه که می‌خوانند، دارند.

از دیگر چالش‌های نشر دیجیتال کودک در دنیای حاضر، کمرنگ شدن آثار کهن و ماندگاری است که سالیان درازی بر نسل‌های متمادی ایرانی تأثیر گذاشته و جزء آثار فاخر به‌شمار می‌رفته‌اند. برخی از این آثار، همچون هویت ملی و قومی یک سرزمین محسوب شده و با تجدید چاپ و تداوم انتشار می‌توانند تأثیر پایدار خود را در بستر زمان به‌جای بگذارند. کارشناسان معتقدند که توقف این گروه از آثار می‌تواند به شکاف بین نسلی منجر شده و فرهنگ اصیل ایرانی را که بر بنیان‌های ادبی پایه‌گذاری شده، با شکافی بزرگ مواجه کند.

چالش‌های نشر کودک

1. کتاب‌های زرد: کیفیت کتاب‌هایی که در هر جامعه‌ای منتشر می‌شود، نقشی مهم در آگاهی‌بخشی درست و صحیح به افراد جامعه دارد که در رابطه با نشر کودک و نوجوان، از اهمیتی بیشتر برخودار است. از جمله معیارهای تولید محتوای غنی برای کودکان، تسلط نویسنده و مترجم بر متن و موفقیت نویسنده در نوشتن متن اعم از داستانی و غیرداستانی است. در حقیقت، وظیفۀ نویسنده، علاوه بر رعایت ذائقۀ مخاطب، ارتقای سطح سلیقه و سواد آنها نیز هست. در این میان، برخی کتب زرد که به ضعیف و بی‌مایه بودن محتوا معروف هستند نیز مخاطبان خود را دارند اما بسیاری از کارشناسان، مهمترین دلیل اقبال مخاطب به این آثار را قیمت پایین این نوع از کتاب‌ها می‌دانند. ناشران زرد، تعهدی به کیفیت آثار نداشته و تنها به کمیت و سودآوری از کتاب‌های منتشر شده فکر می‌کنند. برخی از کارشناسان حوزۀ نشر کودک معتقدند که رسانه‌ها در شناسایی کتاب‌های خوب، نقشی پررنگ داشته و با معرفی کتاب‌هایی که دارای مفاهیم اجتماعی و فرهنگی عمیق‌تری هستند، می‌توانند به والدین در انتخاب کتاب‌های درست کمک کنند. با معرفی آثاری که حرف‌های تازه و آموزنده‌ای برای نسل جدید دارند، اطلاع‌رسانی لازم برای خانواده‌ها صورت می‌گیرد. همچنین، در این میان، بسیاری از کتاب‌هایی که به کتاب‌های دینی کودکان معروف شده‌اند، به‌جای تبلیغ دین و علاقمندسازی کودکان به دین، به ابزاری ضددینی بدل شده و شائبه‌های اعتقادی بسیاری را در ذهن و روح کودکان ایجاد کرده‌اند. از دیگر دلایل رشد کتاب‌های زرد در نشر کودک می‌توان به ورود افراد ناآگاه با حوزۀ کودک به این نهاد اشاره کرد. این افراد که به فکر جمعی باور ندارند، هرکدام به‌صورت جداگانه، کاری را انجام داده و ماحصل تمامی آنها، وضعیت فعلی نشر کودک و کاهش تدریجی سطح کیفی کارها بوده است.
2. تقویت ترجمه‌ها و ضعیف شدن تألیف‌ها: در دهه‌های اخیر، ادبیات ایرانی کودک با رکود و ادبیات ترجمه‌ای این حوزه با رونق رو‌به‌رو بوده است. کتب ترجمه‌ای، بدون توجه به محتوا و ساختارهای ادبی زیبایی‌شناسی و تنها به‌دلیل جبران خسارت وارد به نشر کودک، مجال ظهور در بازار کتاب کودک را پیدا کرده‌اند. کارشناسان حوزۀ نشر کودک هشدار داده‌اند که با ادامۀ این روند، مرگ تدریجی ادبیات بومی کودک در ایران رخ خواهد داد. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران نیز در سی‌وچهارمین دورۀ نمایشگاه کتاب، نسبت به غلبۀ کتب ترجمه‌ای تذکر داده و خواستار رفع موانع تولید و تألیف کتاب‌های بومی و متناسب با فرهنگ و ادبیات ایرانی در حوزۀ کودک شد. البته برخی از کتب ترجمه شده، از نظر محتوا نسبت به کتب تألیفی زرد برتری دارند، اما کتب ترجمه تا جایی می‌توانند مفید باشند که با منافع دینی و ملی ایرانیان مخالفت نداشته باشند. کتب ترجمه، زمانی بد شناخته می‌شوند که به ابزاری برای رسوخ فرهنگ بیگانه تبدیل شوند.
3. توزیع کتاب‌های کودک: تعداد کتاب‌فروشی‌های تخصصی در رابطه با حوزۀ کودک و نوجوان، در سراسر ایران بسیار کم بوده و همین، معضلی در راستای توزیع کتاب‌های کودک و نوجوان هستند. ناشران حوزۀ کودک، جایی برای عرضۀ تخصصی کتاب‌های منتشر شده نداشته و خانواده‌ها نیز به‌دلیل مشکلات اقتصادی و شغلی خود، با کودکان در این زمینه، همراهی نمی‌کنند. از سوی دیگر، مدارس و کتابخانه‌های عمومی نیز از نظر داشتن کتاب‌های جدید، بسیار فقیر بوده و دسترسی کودکان به کتاب‌های خوب و جدید، بسیار محدود است. علاوه بر آن، بسیاری از ناشران حوزۀ کودک، حاضر هستند تا کتاب‌های خود را با تخفیفات بالا، در مراکز مختلفی از جمله سوپرمارکت‌ها و فروشگاه‌ها، عرضه کنند. بنابراین، ناشران تألیفی، توان رقابتی کمتری نسبت به ناشران ترجمه‌ای در این زمینه خواهند داشت. از دیگر مشکلات توزیع ناشران کودک می‌توان به نبود شبکۀ قدرتمند در توزیع کتاب و رقابت ناسالم در بازار، نبود قوانین در حوزۀ نشر و توزیع، غیر حرفه‌ای شدن صنعت نشر، وجود مافیا در بخش توزیع، استاندارد نبودن نمایشگاه کتاب، کمبود مراکز توزیع و ناکافی خریدهای دولتی، فراگیر نبودن سیاست‌های حمایتی دولت در حوزۀ نشر و نگاه صرف دولت به حوزۀ تولید و نادیده گرفتن توزیع، نبود آموز‌ش‌های لازم برای کتاب‌فروشان و کمبود تعداد کتاب‌فروشی‌ها و ابعاد قواعد مالی، تجاری و حقوقی بین تولیدکننده و توزیع‌کننده اشاره کرد.

بهترین ناشران کودک در ایران

1. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان: این نهاد، از قدیمی‌ترین مراکز تولید و نشر آثار مرتبط با حوزۀ کودک و نوجوان در ایران است. امروزه، علاوه بر آثار چاپی، انتشار آثار صوتی، فیلم، نرم‌افزارهای آموزشی و عروسک نیز به لیست محصولات تولیدی این سازمان اضافه شده‌اند.
2. قدیانی: انتشاراتی خصوصی که از سال 1355ش، فعالیت خود را آغاز کرده و در میان کودکان دهه‌های 60 و 70ش، به کتاب‌های بنفشه نیز معروف است. انتشارات قدیانی، از بزرگترین ناشران تخصصی کودکان در ایران است که یازده دوره، به‌عنوان ناشر نمونۀ کشوری برگزیده شده است.
3. افق: انتشارات افق، فعالیت خود را از سال 1369ش، آغاز و امروزه به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین انتشارات تخصصی حوزۀ کودکان شناخته می‌شود. این انتشارات، بخشی به‌نام «افق سفید» نیز راه‌اندازی کرده که به نشر کتب مخصوص نابینایان می‌پردازد.
4. پیدایش: این انتشارات، مجموعه‌های جذابی را در زمینه‌های علوم ترسناک، ترس و لرز و ادبیات کهن برای کودکان منتشر کرده است. علاوه بر آن، انواع کتاب‌های شعر، بازی و سرگرمی برای خردسالان نیز در این انتشارات چاپ شده‌اند.
5. ذکر: انتشارات ذکر، کتاب‌های مربوط به ردۀ سنی کودک و نوجوان را با عنوان «کتاب‌های قاصدک» منتشر می‌‍کند. مجموعه کتاب‌های «حواستو جمع کن» از این انتشارات از کتاب‌های پرتیراژ در حوزه آموزش علوم، ریاضی و لوحه‌نویسی است. انتشارات ذکر بیش از 600 عنوان کتاب برای خردسالان، کودکان و نوجوانان منتشر کرده و 6 بار عنوان ناشر برگزیده کشور را در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به‌دست آورده است.
6. انتشارات فنی ایران: کتاب‌های کودک و نوجوان این انتشارات را با عنوان «نردبان» می‌شناسند. این انتشارات که از سال 1360ش فعالیت خود را آغاز کرده است در سال‌های اخیر آثار زیادی در حوزه مهارت زندگی، محیط زیست و علم‌آموزی منتشر کرده و برای برخی از این آثار، نرم‌افزار واقعیت افزوده نیز تولید کرده است. آثار این انتشارات، مورد تأیید سازمان بهزیستی برای مهدهای کودک در سراسر کشور است. انتشارات فنی ایران تا کنون چهار دوره به‌عنوان ناشر برگزیده جشنواره رشد معرفی شده و برندۀ جایزه ملی محیط زیست ایران و برندۀ دو دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شده است.

آثار برگزیدۀ نشر کودک

در ایران، سازمانی مستقل و غیردولتی در زمینۀ بررسی آثار مرتبط با حوزۀ کودکان، به‌نام شورای کتاب کودک بنا شده است. این سازمان، هر ساله با بررسی دقیق انواع کتب منتشر شده برای کودکان، برترین آثار را اعلام می‌کند؛ برای مثال، در سال 1400ش، کتاب «در یک ظهر داغ تابستان دختری از بصره آمد» نوشتۀ جمشید خانیان به‌عنوان بهترین کتاب داستانی تألیفی در ایران انتخاب شد. از دیگر آثار برگزیدۀ این دوره می‌توان به «جادوی خواب» نوشتۀ مهسا هدایتی در زمینۀ کتب تصویر (تقویت خیال‌پردازی در کودکان، کتاب‌های مصور) ، «ضحاک ماردوش» نوشتۀ آتوسا صالحی در زمینۀ کتب تصویر (اساطیر ایرانی، داستان‌های حماسی)، «این بابای منه!» ترجمۀ سارا یوسف‌پور در زمینۀ شعر خردسالان (بیان تفاوت‌های فردی، پدران)، «سیمرغ: برگرفته از منطق‌الطیر عطار نیشابوری» نوشتۀ مرجان فولادوند در زمینۀ ادبیات کهن (ادبیات عرفانی، عشق و تمثیلات)، «اگر درخت‌ها پای رفتن داشتند» نوشتۀ کمال شفیعی در زمینۀ شعر (شعر آزاد، دوستی، مادران و محیط زندگی)، «خداحافظ دوست من! سلام دوست من!» ترجمۀ رضی هیرمندی در زمینۀ دانش اجتماعی و زندگینامه (مهارت‌های زندگی، امید و ناامیدی، هیجان‌ها و دوستی) و «مربع خوشحال» ترجمۀ پیام ابراهیمی در زمینۀ هنر بازی و سرگرمی اشاره کرد. علاوه بر آن، لیستی از بهترین کتاب‌های مذهبی کودکان در سال‌های اخیر منتشر شده که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. مجموعه کتاب «کودکان می‌پرسند» اثری آموزشی که به پرسش‌هایی در زمینه‌های مختلف اعتقادی مانند راز خلقت انسان و وجود خداوند، پرداخته است؛
2. مجموعه کتاب «خدای ما چه جوریه» از انتشارات قدیانی که به زبانی ساده، روان و با استفاده از جملات کوتاه و تصاویر رنگارنگ به کودکان فرصت می‌دهد تا به‌صورت ملموس و عینی با خدای خود و توانمندی‌های او آشنا شوند؛
3. مجموعه کتاب «این همه هدیه از خداست»، از نشر جمال که با هدف آشنایی با انواع نعمات الهی و اهمیت وجودی آنها منتشر شده است؛
4. «دایره‌المعارف پیامبران»، از انتشارات محراب قلم که در آن به تأثیرگذارترین و مهم‌ترین بخش‌های زندگی پیامبران پرداخته است.

منابع

• «بازار کتاب کودک؛ فربه شدن ترجمه‌ها، ضعیف شدن تألیف/ چرا مخاطب ایرانی میل به کتاب خارجی دارد؟»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 27 اردیبهشت 1402ش.
• «بازار کودک در قرق کتاب‌های زرد»، وب‌سایت تبیان، تاریخ بارگذاری: 28 تیر 1396ش.
• «بهترین انتشارات کتاب کودک»، وب‌سایت بادبادک: کتاب کودک و نوجوان، تاریخ انتشار: 20 دی 1399ش.
• پاک‌نهاد، سمیه و دیگران، «مشکلات توزیع کتاب‌های چاپی کودک و نوجوان در ایران از دیدگاه ناشران»، نشریۀ تحقیقات اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های عمومی، دورۀ 22، شمارۀ 2، پیاپی 85، 1395ش.
• حجازی، بنفشه، ادبیات کودکان و نوجوانان: جنبه‌ها و ویژگی‌ها، تهران، روشنگران و مطالعات زنان، 1381ش.
• سپهر، فرشته و میکائیل‌زاده، فرشته، «مشکلات نشر نمایشنامه برای کودکان و نوجوانان: دیدگاه صنعت نشر»، نشریۀ مطالعات کتابداری و سازماندهی اطلاعات، دورۀ 25، شمارۀ 1، 1393ش.
• سمسار، فهیمه، «توسعۀ دیجیتالی نشر کودک»، نشریۀ کتاب مهر، شمارۀ 8، 1392ش.
• صفوی، زینب، «تأثیر پایدار: داشته‌ها و نداشته‌های بازار نشر کودک»، نشریۀ کتاب مهر، دورۀ 6، شمارۀ 19-20، 1395ش.
• «کتاب‌های زرد اگر مخاطب نداشتند از سطح بازار جمع می‌شدند»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ بارگذاری: 26 تیر 1397ش.
• «فهرست آثار برگزیده و شایستۀ تقدیر شورای کتاب کودک»، وب‌سایت شورای کتاب کودک، تاریخ بازدید: 7 مرداد 1402ش.
• قزل‌ایاغ، ثریا، ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن (مواد و خدمات کتابخانه برای کودکان و نوجوانان)، تهران، سمت، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی، 1388ش.
• متقی، سوگند، «بهترین انتشارات کتاب کودک ایران (معرفی 10 ناشر برتر کودک)»، وب‌سایت فیدیبو، تاریخ بارگذاری: 27 فروردین 1401ش.
• «معرفی 7 اثر از بهترین کتاب‌های مذهبی کودک»، وب‌سایت کتابانه، تاریخ بارگذاری: 9 آبان 1401ش.
• «ویژگی‌های منحصر به فرد نشر کتاب کودک و نوجوان در ایران»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ بارگذاری: 19 مهر 1399ش.
• یغمایی، جواد و خندان، محمد، کودک و مطالعه، تهران، کتابدار، 1383ش.