ورف چال

ورف چال؛ آیین سنتی مدیریت آب در منطقه آب اسک مازندران.

ورف‌چال از رسوم کهن و رایج در مازندران است. در این مراسم مرد‌های روستای آب اسک به دامنۀ کوه می‌روند و برف‌های باقی‌مانده را به‌منظور ذخیره‌سازی برای فصول دیگر سال، در چاله‌ای بزرگ قرار می‌دهند. این آیین، انگاره‌های تاریخی - مذهبی اهالی این منطقه را بازنمایی می‌کند و دارای کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی است.

مفهوم‌شناسی

«برف‌چال»؛ به‌معنای گودال برف است که در گویش مازندرانی به آن «ورف‌چال» می‌گویند. «ورف‌چال» چاهی است که اهالی روستای «آب اسک» هر ساله در منطقه‌ای به نام «اسک وشِ» آن را حفر‌کرده و داخل آن را پر از برف می‌کنند.

تاریخچه

قدمت مراسم سنتی ورف‌چال یا برف چال به بیش از 500 سال می‌رسد و همچنان نزد مردم، جایگاه ویژه‌ای دارد. کارشناسان ریشۀ تاریخی و مذهبی این سنت را به دورۀ آل‌بویه در طبرستان بازمی‌گردانند. اهالی منطقه آب اسک، پشتوانه مذهبی سنت برف چال را مربوط به کرامات سیدحسن ولی، عارف و زاهد قرن نهم هجری می‌دانند. به عقیدۀ آنها وی شخصی بوده که به مردم دامدار این منطقه، کندن گودال و ذخیره برف برای پرآب ماندن چشمه‌ها در فصول گرم سال را پیشنهاد کرده است. به‌همین دلیل مردم در پایان مراسم، سفره‌های خود را کنار گودال پهن کرده و خود را میهمان سیدحسن ولی می‌دانند.

مقدمات مراسم ورف‌چال

مراسم ورف‌چال در روستای زیبای اسک، بخش لاریجان در فاصله 85 کیلومتری شهرستان آمل در مسیر جاده هراز برپا می‌شود. این مراسم با‌ شکوه خاصی، همه ساله قبل از ذوب‌شدن آخرین برف‌های زمستانی و با حضور دسته‌جمعی اهالی این منطقه که تعداد آنها به چند هزار نفر می‌رسد، برگزار می‌شود. تعیین روز اجرای مراسم ورف‌چال به عوامل طبیعی، آب و هوایی و وجود برف در منطقه مشخص بستگی دارد و توسط سرشناسان و ریش‌سفیدان منطقه، تعیین می‌شود. این روز ترجیحاً جمعه است؛ زیرا به لحاظ مذهبی و شغلی برای همۀ ساکنان مناسب است. چند روز قبل از اجرای مراسم، شخصی با بلندگو در نقاط مختلف به راه افتاده و می‌گوید: گوسفندها، خروس‌ها، غاز و مرغ‌های نذری خود را بکشید، فردا ورف‌چال خواهیم داشت. مردم با شنیدن این خبر از هم‌محله‌ای‌ها و قوم و خویش خود که در مناطق دیگر ساکن هستند، برای شرکت در این مراسم دعوت به عمل می‌آورند.

تهیۀ غذا، از مهم‌ترین رسوم رایج در مراسم ورف‌چال است. زن‌ها در تهیۀ غذای این مراسم نقش ویژه‌ای دارند. یک روز قبل از برگزاری ورف‌چال، زنان روستایی گرد هم آمده و با استفاده از آرد نذری و آب چشمه‌‏های معدنی در محوطه آرامگاه سیدحسن ولی، نان می‌پزند. غذای نذری یکی از خوردنی‌های مهم این مراسم است. نذر به سیدحسن ولی و برکت سفره نهار روز برف چال جایگاه خاصی میان اهالی این منطقه دارد و آن را موجب دفع بیماری‌ها و اتفاق‌های بد می‌دانند. سفره نهاری که در روز برف چال به عنوان نذری پهن می‌شود جمعیت زیادی را سیر می‌کند. این غذا در روز قبل و شب هنگام، توسط زنان آماده شده و مردان آن را به محل مراسم می‌برند.

شیوۀ برگزاری مراسم ورف‌چال

درآغاز مراسم ورف‌چال همه مردان در دامنۀ کوه جمع می‌شوند. پیش از آغاز حرکت به سمت کوه، آنها مقداری میوه و غذا را به‌عنوان توشه همراه خود می‌برند. در روز مراسم مردهای روستا به‌صورت دسته جمعی موظف‌اند که پس از صرف صبحانه، روستا را به مقصد اسکه وش ترک کنند. آنها پس از رسیدن به محل ورف‌چال، شروع به جدا‌کردن قطعات برف از کوه کرده به‌طوری که در طول مراسم هر شخص باید مقدار برفی را که جمع کرده یک کیلومتر با خود حمل کند. این آخرین برف زمستانی است که توسط آنها به داخل چاهی به عمق ۱۰ متر که از قبل حفر شده است، می‌ریزند. پس از پرشدن چاه از برف و پوشاندن آن، افراد در اطراف چاه، با غذایی که به‌همراه آورده‌اند از یکدیگر پذیرایی می‌کنند. همچنین در پایان مراسم، نماز جماعت نیز برگزار می‌شود.

زن‌شاهی یا مادرشاهی در مراسم ورف‌چال

حضور مقدس و متداوم زنان در باور‌های قومی آب اسکی‌ها کاملاً محسوس است و حکومت آیینی زنان در مراسم ورف‌چال نیز نشان از همین باورهای اساطیری کهن دارد. در این روز بانوان منطقه مراسمی به نام (زن‌شاهی) را جشن می‌گیرند. آنها در این مراسم، اداره همۀ امور روستا را در دست می‌گیرند. در این روز هیچ یک از مردان روستا اجازه ورود به مراسم زن‌شاهی را ندارند. به‌همین منظور بانوان بدون دغدغه و آزادانه در روستا می‌چرخند. در مراسم زن‌شاهی، بانوان انواع غذا‌های محلی را درست می‌کنند.

یک روز مانده به آغاز جشن، زنان روستا به شور نشسته و شخصی را به‌عنوان حاکم (حاآمی) برای آن سال انتخاب می‌کنند. حاآمی، روز قبل از اجرای مراسم از مقام خود اطلاع پیدا می‌کند. از جمله ویژگی‌های مهم حاآمی تسلط در رهبری، قدرت در مدیریت، خجالتی‌نبودن، کاردانی، وقار و سیاست‌مداری، قدرت بیان و استدلال قوی، بهره‌مندی از کمالات و هنر، اقتدار و لیاقت، نیکوکاری و دین‌داری است. صرف نهار، ختم مراسم زن‌شاهی است و پس از آن، زنان به خانه‌های خود بر می‌گردند.

کارکردهای آیین ورف‌چال

1. فرهنگی: از مهم‌ترین کارکرد‌های مراسم ورف‌چال، تعاون و همیاری روستاییان با یکدیگر است. این امر سبب تداوم روابط میان اهالی روستا می‌شود. کارشناسان معتقدند برگزاری مراسم ورف‌چال صرفاً یک مراسم نمادین نیست؛ بلکه نوعی دانش سنتی در جهت تأمین و ذخیره آب توسط بومیان این منطقه است.
2. کارکرد اجتماعی: انجام مراسم ورف‌چال نوعی مشارکت ‌جمعی برای مدیریت کالای کمیابی مانند آب به‌عنوان مایه حیات و عنصری ضروری در ادامۀ زندگی اهالی این منطقه است. همچنین تمسک به عقلانیت جمعی مبتی بر تعاون بر بقاء بجای عقلانیت سواری مجانی معطوف به تنازع بر بقا، سبب ترویج ایثار و از‌خود‌گذشتگی می‌شود. اجرای این مراسم در تقویت همدلی و حس مشترک میان اهالی روستا نقش بسزایی داشته و به کینه‌ها و کدورت‏‌ها نیز پایان می‌دهد.
3. اقتصادی: در گذشته آب حاصل از ورف‌چال، صرف کشاورزی منطقه می‌شد؛ اما امروزه آب این چاه بیشتر مورد مصرف دامداران و رهگذران در گرمای تابستان قرار می‌گیرد.

 

منابع

• «سلطنت یک‌روزه زنان در یک روستا (مراسم سنتی ورف‌چال)»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1402ش.
• شانه‌چی، مصطفی، «ویدیو/ مراسم سنتی «ورف‌چال» در منطقه اسک وش مازندران»، خبرگزاری دانشجویان ایران: ایسنا، تاریخ درج مطلب: 16 اردیبهشت 1402ش.
• «مراسم برف‌چال و زن‌شاهی در مازندران | حکومت مقتدرانه زنان»، وب‌سایت کارناوال، تاریخ درج مطلب: 15 شهریور 1398ش.
• «مراسم ورف‌چال | یکی از کهن‌ترین آیین‌های تاریخی – مذهبی ایران»، وب‌سایت زیگو کمپ، تاریخ درج مطلب: 19 بهمن 1399ش.
• نیکنام، مهسا، «تحلیل مردم‌شناختی آداب و رسوم مردم مازندران در آیین ورف‌چال»، در مجموعه مقالات سومین همایش ملی فرهنگ، گردشگری و هویت شهری، 1397ش.