تکیه‌خانه: تفاوت میان نسخه‌ها
←پیشینه
(←پیشینه) |
|||
| خط ۵: | خط ۵: | ||
==پیشینه== | ==پیشینه== | ||
تکیه در فرهنگ و سبک زندگی مسلمانان به‌خصوص از سدة هشتم هجری در قلمرو امپراتوری عثمانی مکان گردآمدن صوفیان، مزار مشایخ صوفیه، اقامتگاه موقت صوفیان در سفر و مهمانپذیر رایگان در شهرهای زیارتی بوده است. در بسیاری از سرزمین‌های عربی چون مصر، فلسطین، اردن و سوریه تکیه‌هایی وجود داشته است. در عراق از جمله تکیة بکتاشی در نجف برای پذیرایی از زائران مزار امام علی) و تکیة بزرگی در کنار مزار امام حسین وجود داشته است. در ایران نیز همین کارکرد برای تکیه وجود داشته است، اما از اواخر دورة صفوی و با رواج تشیع، کاربرد تکیه در ایران به‌تدریج دگرگون شد. این تغییر به‌ویژه در شهرهای مرکزی ایران که پیشینه‌ای طولانی در تشیع داشتند، روشن‌تر بود. تکیه در افغانستان نیز سابقۀ زیادی دارد. بلخ و هرات از مراکز مهم تکیه و خانقاه محسوب می‌شد و حضور شخصیت‌هایی چون خواجه عبداللّه انصاری از عوامل مؤثر در این امر بوده است. در این منطقه تیموریان، به‌ویژه تیمور، شاهرخ، حسین بایقرا و وزیر صوفی‌مسلک او، امیر علی‌شیر نوایی، در بنای تکیه و خانقاه اهتمام داشتند. بر اساس برخی از منابع در قرن نوزدهم در غزنی و کابل تکیه‌ها بیش‌تر به قهوه‌خانه شبیه بودند که اغلب آنها به‌خصوص در شهر کابل، مزار مشایخ صوفی بوده است. تغییر کاربری تکیه‌ها در مناطق شیعه‌نشین افغانستان به‌عنوان محل عزاداری و روضه‌خوانی، از اواخر دورۀ صفویه و به‌خصوص با ورود قزلباشان به افغانستان آغاز شده و تا امروز ادامه یافته است. امروز تکیه‌خانه در افغانستان نسبت به مسجد گسترده‌تر است و برخی روستاها که مسجد ندارند یک و گاهی چند تکیه‌خانه دارند. | تکیه در فرهنگ و سبک زندگی مسلمانان به‌خصوص از سدة هشتم هجری در قلمرو امپراتوری عثمانی مکان گردآمدن صوفیان، مزار مشایخ صوفیه، اقامتگاه موقت صوفیان در سفر و مهمانپذیر رایگان در شهرهای زیارتی بوده است.<ref>شریف، تاریخ فن‌العمارة العراقیة فی مختلف العصور، 1982م، ص476؛ بلوکباشی، «تکیه»، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1387ش، ج16، ص102 و 103.</ref> در بسیاری از سرزمین‌های عربی چون مصر، فلسطین، اردن و سوریه تکیه‌هایی وجود داشته است. در عراق از جمله تکیة بکتاشی در نجف برای پذیرایی از زائران مزار امام علی) و تکیة بزرگی در کنار مزار امام حسین وجود داشته است.<ref>پیرزاده نائینی، سفرنامۀ حاجی پیرزاده، 1342ش، ج2، ص343، 356 و 357.</ref> در ایران نیز همین کارکرد برای تکیه وجود داشته است، اما از اواخر دورة صفوی و با رواج تشیع، کاربرد تکیه در ایران به‌تدریج دگرگون شد.<ref>ذکاء، تاریخچۀ ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران و راهنمای کاخ گلستان، 1349ش، ص283.</ref> این تغییر به‌ویژه در شهرهای مرکزی ایران که پیشینه‌ای طولانی در تشیع داشتند، روشن‌تر بود.<ref>مصطفوی، آثار تاریخی طهران، 1361ش، ج1، ص390 و 473.</ref> تکیه در افغانستان نیز سابقۀ زیادی دارد. بلخ و هرات از مراکز مهم تکیه و خانقاه محسوب می‌شد و حضور شخصیت‌هایی چون خواجه عبداللّه انصاری از عوامل مؤثر در این امر بوده است. در این منطقه تیموریان، به‌ویژه تیمور، شاهرخ، حسین بایقرا و وزیر صوفی‌مسلک او، امیر علی‌شیر نوایی، در بنای تکیه و خانقاه اهتمام داشتند.<ref>هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، 1379ش؛ سمرقندی، قندیّه و سمریّه، 1368ش، ص36؛ گلمبک، معماری تیموری در ایران و توران، 1375ش، ج1، ص310 و 314؛ بلز و بلوم، هنر و معماری اسلامی، 1391ش، ص45.</ref> بر اساس برخی از منابع در قرن نوزدهم در غزنی و کابل تکیه‌ها بیش‌تر به قهوه‌خانه شبیه بودند<ref>الفینستون، افغانان: جای، فرهنگ، نژاد (گزارش سلطنت کابل)، 1376ش، ص542، 544 و 551.</ref> که اغلب آنها به‌خصوص در شهر کابل، مزار مشایخ صوفی بوده است.<ref> خلیل، مزارات کابل، 1383ش، ص39، 61 و 143.</ref> تغییر کاربری تکیه‌ها در مناطق شیعه‌نشین افغانستان به‌عنوان محل عزاداری و روضه‌خوانی، از اواخر دورۀ صفویه و به‌خصوص با ورود قزلباشان به افغانستان آغاز شده و تا امروز ادامه یافته است.<ref>انوری، «معرفی مراسم تکایای شهر کابل»، 1390ش، ص146.</ref> امروز تکیه‌خانه در افغانستان نسبت به مسجد گسترده‌تر است و برخی روستاها که مسجد ندارند یک و گاهی چند تکیه‌خانه دارند.<ref>صابری، «جایگاه و کارکرد تربیتی حسینیه‌ها در افغانستان»، 1386ش، ص127.</ref> | ||
==معماری== | ==معماری== | ||
سازۀ تکیه‌خانه‌ها در افغانستان اغلب دارای معماری متمایزی از سایر بناها است. تکیه‌خانه به تناسب جمعیت منطقه، بزرگ بوده و اغلب دارای دو یا چندین درب ورودی در دو سمت برای مردان و زنان است. تکایا را در برخی مناطق با پرده به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم می‌کنند و در برخی موارد نیز قسمت مردانه و زنانه کاملا مجازا است. | سازۀ تکیه‌خانه‌ها در افغانستان اغلب دارای معماری متمایزی از سایر بناها است. تکیه‌خانه به تناسب جمعیت منطقه، بزرگ بوده و اغلب دارای دو یا چندین درب ورودی در دو سمت برای مردان و زنان است. تکایا را در برخی مناطق با پرده به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم می‌کنند و در برخی موارد نیز قسمت مردانه و زنانه کاملا مجازا است. | ||