چشتیه در افغانستان: تفاوت میان نسخه‌ها

چشتیه، یکی از طریقت‌های صوفیۀ اهل‌سنت و منسوب به ابواحمد ابدال چشتی است که به‌وسیلۀ شاگردان او در کشورهای مختلف گسترش یافت. امروزه این طریقت بعد از فرقه‌های قادریه و نقشبندیه بیشترین پیروان را در شهرهای مختلف افغانستان دارد.

بنیان‌گذار طریقت چشتیه، ابواحمد ابدال چشتی بود که در 290ق در منطقۀ چشت هرات زاده شد و در 355ق از دنیا رفت. بعد از وی فرزندان او، طریقت چشتی را رهبری کردند وسپس بزرگانی از این طریقت به هند عزیمت کردند. از این میان خواجه معین‌الدین چشتی اجمیری متوفای 633ق که بین مسلمانان هند از جایگاه اجتماعی برخوردار بود طریقت چشتیه را در هند گسترش داد.<ref>موسوی، تصوف در افغانستان معاصر، 1399ش، ص161.</ref>  پیروان طریقت چشتیۀ افغانستان و هندوستان از لحاظ فقهی، حنفی‌‌مذهب‌ هستند و  به اهل‌بیت پیامبر محبت و ارادت خاص دارند.<ref>باقری، اهل بیت از دیدگاه اهل سنت، 1384ش، ص80.</ref>

ابواحمد ابدال چشتی (290/ 355ق)، مودودی چشتی، خواجه معین‌الدین چشتی اجمیری متوفای 633ق، خواجه‌ قطب‌الدین اولیا، خواجه نظام‌الدین اولیا متوفای 725ق، شیخ فریدالدین گنج‌شکر متوفای670 ق، سیدمحمد گیسودراز، شیخ برهان‌الدین و خواجه‌حسن دهلوی از مشاهیر صوفیۀ چشتیه بودند. بعضی از امیرخسر دهلوی شاعر نامدار فارسی، متوفای 726ق نیز  در مسلک چشتیه نام برده‌اند که اشعاری با مضامین عرفانی سروده است.<ref>چشتی مودودی، تاریخ چشت و مشایخ چشتیه، 1396ش،  ص113.</ref>  در عصر مشایخ نخستین، جانشینی و خلافت جنبۀ موروثی نداشت و از سوی هر شیخ به شایسته‌ترین مرید او تفویض می‌شد. مشایخ از صاحبان قدرت و مراکز ادارۀ سیاسی دوری جسته، هدایا و کمک‌های مالی حاکمان را نمی‌پذیرفتند. بزرگان چشتیه با ساده‌زیستی و ارتباط با توده‌های مردم در حفظ استقلال و سلامت خانقاه و طریقۀ خود، تلاش می‌کردند.<ref>«چشتیه»، مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. </ref>

گروه‌هایی از پیروان طریقۀ چشتیه، به مذهب شیعه، گرایش دارند. برخی از آنها در پاکستان در شریعت، تابع فقه جعفری‌ هستند. در هرات نیز گروهی از پیروان چشتیه به تشیع تمایل پیدا کرده‌اند. برخی منابع از حاج شیخ حسنعلی اصفهانی نخودکی (متوفای ۱۳۶۱ق)، به‌مثابه قطب سلسله چشتیۀ ایران نام برده‌اند<ref>آریا، طریقۀ چشتیه در هند و پاکستان، ۱۳۷۳ش، ص258.</ref>  که لقب طریقتی وی بنده علی بود.<ref>مدرسی چهاردهی، سلسله¬های صوفیۀ ایران، 1360ش، ص۱۸۲.</ref>

چشتیه، نزدیک‌ترین فرقۀ تصوف به تشیع محسوب می‌شود و صوفیان‌ چشتیه‌ با وجود آن‌که از اهل‌سنت هستند، ولی به‌ اهل‌بیت‌ و دوازده امام ارادت‌ می‌ورزند. برخی‌ مشایخ‌ چشتیه‌، مانند نظام‌الدین‌ اولیا و نصیرالدین‌ چراغ‌دهلی‌ و خواجه‌محمد گیسودراز، امام علی‌ را در عظمت‌ روحی‌ و جوانمردی‌ از سه‌ خلیفۀ‌ دیگر‌ بالاتر می‌دانند.<ref>رضوی ، شیعه در هند، ج1، 1376 ش‌، ص249ـ250.</ref>  شجرۀ طریقۀ چشتیه از طریق ابراهیم ادهم و حسن بصری به حضرت علی و پیامبر اکرم می‌رسد.<ref>«فرقه‌های تصوف و صوفیان در افغانستان»، پایگاه تخصصی- تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل.</ref>

در طریقت چشتیه، هر فرد برای دریافت خرقه، می‌بایست در علوم ظاهری به کمال برسد؛ زیرا به باور بزرگان چشتیه انسان غیرعالم نمی‌تواند اسرار تصوف را دریابد و امراض روحانی انسان را مداوا کند.<ref>علاء سجزی، فوایدالفؤاد،1390ش، ص12-13.</ref>  به همین دلیل از منظر آنان فراگیری علم و دانش و بصیرت عرفانی، امری ضروری است.<ref>رضوی، «تصوف در شبه‌قارۀ هند، سلسله‌ها و شعر معنوی به زبان‌های محلی» 1386ش، ص40. </ref>

در زیارتگاه‌های‌ مشایخ صوفیه‌، از جمله مزار معین‌الدین‌ چشتی‌ در اَجمیر، مزار‌ بلبل‌شاه‌ كشمیری‌‌ در سَرینگر، آرامگاه‌ احمد سرهندی‌ در شرق‌ پنجاب‌ و مزار شاه‌مدار در كانپور، مراسم‌ عُرس‌ برگزار می‌شود كه‌ از مهمترین‌ مراسم‌‌ صوفیه‌ در شبه‌قاره‌ محسوب می‌شود‌. در هند و پاكستان‌، روزهای‌ عرس‌ اولیا در برخی‌ تقویم‌ها ثبت‌ شده‌ و به باور بسیاری‌ از مردم‌، زیارت‌ مزار اولیا تقریباً هم‌سان سفر به‌ مكه‌ است‌. برخی‌ از این‌ روزها، مانند روز عرس‌ عبدالقادر گیلانی‌ و روز عرس شاه‌مدار و گیسودراز از‌ اهمیت خاص برخوردار است که حتی‌ انگلیسی‌ها در دورۀ‌ حکومت خود‌ بر هند، این‌ روزها را به‌ سپاهیان‌ مسلمان‌ ارتش‌ هند مرخصی‌ می‌دادند.<ref>تصوف در شبه‌قارۀ هند، بنیاد دائرة المعارف اسلامی. </ref>

4. ریاضت و زهد: سیروسلوک صوفیان چشتیه بر ریاضت‌های شاقه و چله‌نشینی‌های متعدد استوار است. به همین جهت، این فرقه نسبت به دیگر سلسله‌ها پیروان کمتری دارد.<ref>چشتی مودودی، سیداحمدشاه، تاریخ چشت و مشایخ چشتیه، ص111.</ref>  

6. توبه: بزرگان چشتیه توبه را  به «توبۀ عوام» و «توبۀ خواص» تقسیم کرده‌اند: «توبۀ عوام» برای پرهیز از گناه است و «توبۀ خواص»، برای دوری از غیر خدا.<ref>آریا، طریقه چشتیه در هند و پاکستان، 1365ش، ص196.</ref>  

7. سماع: اغلب مشایخ چشتیه، اعم از متقدمین و متاخرین، سماع را در نزدیکی به خدا، لازم شمرده‌اند. به باور آنان سماع «غذای روحانی» سالکان است.<ref>علاء سجزی، فواید الفواد، ص183 و ص177.</ref>  از دورۀ  خواجه معین‌الدین چشتی که سلسلۀ چشتیه در هند رایج شد، مراسم‌های سماع نیز رونق پیدا کرد. مراسم سماع چشتیه به دو صورت «خصوصی» و «عمومی» برگزار می‌شود. در مراسم‌های عمومی، در پایان مجلس ولیمه‌ای به حاضران داده می‌شود.<ref>آریا، طریقه چشتیه در هند و پاکستان، 1365ش، ص200.</ref>  

8. ذکر و فکر: از نظر مشایخ چشتیه «ذکر» و «فکر» اشرف عبادات و جزو ارکان اصلی و عملی طریقت چشتیه است. در این فرقه، مرید می‌باید پس از هر نماز، ذکری را بخواند که شیخ به او تلقین کرده است. ذکر به صورت «جلی» و «خفی» خوانده می‌شود.<ref>آریا، طریقه چشتیه در هند و پاکستان، 1365ش، ص832.</ref>   

11. خلافت: خلافت در طریقت چشتیه از سه طریق محقق می‌شود: یک. «خلافت رحمانی» که با الهام پیر صورت می‌گیرد؛ دو. «اجتهاد» که با مشاهدۀ اعمال فرد، شایستگی او در خلافت ظاهر ‌می‌شود؛ سه. «شفاعت» که با شفاعت کسی، شیخ مقام خلافت را به شخص مورد نظر دهد.<ref>چشتی مودودی، تاریخ چشت و مشایخ چشتیه، 1396ش، ص201.</ref>  

12. کرامت: صوفیان چشتیه کرامت را یکی از راه‌های شناخت ولیّ زمان می‌دانند. پیروان این طریقت نیز همچون دیگر طریقت‌ها برای مشایخ خود کرامات گوناگون قائل‌اند؛ مانند شفا دادن افراد گنگ، شل، کور و کر.<ref>چشتی مودودی، تاریخ چشت و مشایخ چشتیه، 1396ش، ص114.</ref>

پیروان طریقۀ چشتیه در افغانستان امروزی نسبت به دیگر فرقه‌های متصوفه؛ مانند نقشبندیه و قادریه در اقلیت هستند. تمرکز پیروان صوفیۀ چشتیه در کابل و هرات<ref>موسوی، تصوف در افغانستان معاصر، 1399ش، ص162.</ref>  و به‌ویژه روستای چشت شریف در نزدیکی هرات است.<ref>«فرقه‌های تصوف و صوفیان در افغانستان»، پایگاه تخصصی- تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل.</ref>  اغلب عالمان این ناحیه چشتی‌مسلک‌ هستند و مردم روستا به آنان به‌چشم «قوم سید» می‌نگرند. مردمان روستای چشت شریف همه فارسی‌زبان هستند.<ref>«جغرافیای عمومی هرات»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران، هرات.</ref>  پیروان طریقت چشتیۀ افغانستان برخلاف چشتی‌های شبه‌قاره در اغلب تحولات سیاسی- اجتماعی همراه و همگام با مردم افغانستان و جریان‌های سیاسی بوده‌اند. به‌ویژ در عرصۀ مبارزه علیه اشغالگران و استعمارگران حضور پررنگ و اثرگذار داشته‌اند. مشایخ طریقت چشتیه هرات در 1298ق در مبارزه علیه متجاوزان انگلیس که معروف به جنگ دوم افغانستان و انگلیس است، حضور فعال داشته، در دسته‌های سواره‌نظام و پیاده‌نظام علیه نیروهای متجاوز می‌جنگیدند.<ref>پویان، جفرافیۀ عمومی هرات، 1388ش، ص246.</ref>  مشایخ چشتیه و پیروان آنان هم‌زمان با انقلاب مردم علیه نظام کمونیستی که آن را دست‌نشاندۀ شوروی می‌دانستند، دست به قیام زدند و در این قیام‌ها نزدیک به سیصد تن از اعضای طریقت چشتیه به دست عوامل کمونیستی در هرات بازداشت و اغلب کشته شدند.<ref>روآ، افغانستان، اسلام و نوگرایی سیاسی، 1369ش، ص185.</ref>  پیروان طریقت چشتیه در برابر نیروی متجاوز شوروی نیز پابه‌پای دیگر مردم افغانستان و جریان‌ها، در میدان مبارزه و جهاد حضور فعال و چشم‌گیر داشتند. سیدقاسم چشتی مودودی مؤسس پایگاه نظامی جلال و فرمانده نظامی تیب حضرت حمزه سیدالشهدا در حین مبارزه به دست نیروی هوایی متجاوز شوروی شهید شد. همچنین می‌توان از پیروان چشتیۀ هرات که در مبارزه علیه روس‌های متجاوز شهید شدند به محمدشریف طیب زاده، عبدالقدوس، صوفی فقیراحمد و صوفی‌عظیم جغارگی اشاره کرد.<ref>چشتی مودودی، تاریخ چشت و مشایخ چشتیه، 1396ش، ص275.</ref>

رابطۀ مراد و مرید در اغلب شاخه‌های طریقت چشتیه به‌دور از تشریفات و  ساده است. به همین دلیل‌ راه‌های پذیرش‌ مرید در آن نسبت به دیگر طریقت‌ها آسان است و یکی‌ از عوامل‌ تمایل‌ مردم‌ به‌ این‌ سلسله نیز همین‌ بوده‌ است‌. هرچند بعضی‌ از اقطاب‌، مانند بابافرید گنج‌شکر، روش‌ غیابی‌ را مردود می‌دانست، اما برخلاف آنان بعضی‌ دیگر، از جمله سیدمحمد گیسودراز، بر این باور بود که‌ لازم‌ نیست‌ مرید یا طالب‌، مرشد و پیر را حضوری ببیند، بلکه در‌ غیاب پیر‌ هم‌ می‌توان‌ با او بیعت‌ کرد.<ref>میرخرد، سیرالاولیاء در احوال‌ و ملفوظات‌ مشایخ‌ چشت‌، ج۱، 1357ش، ص۳۴۳ـ۳۵۱.</ref>  در این‌ سلسله‌ موقعی که سالک‌ قدم‌ در سیروسلوک‌ می‌گذارد، نخست می‌بایست با توبه خود را از معاصی‌ تخلیه کند تا در نفس او، شایستگی‌ برای تقرب به خدا و انجام عبادت نمود یابد.<ref>آریا، طریقۀ چشتیه‌ در هند و پاکستان‌، ج۱، 1365ش، ص۱۹۶ـ۱۹۷.</ref>   

3. خانقاه انچی باغبانان چهاردهی؛ این خانقاه را عبدالستارخان در 1316ش بنا کرده است.<ref>سعیدی، صوفی کسیت، 1387ش، ص82.</ref>  

4. خانقاه مرشد سید گلاب؛ این خانقاه در 1191ق بنا شد و متعلق به چهار طریقت قادریه، نقشبندیه، چشتیه و سهروردیه است.<ref>سعیدی، صوفی کیست، 1387ش، ص82.</ref>