چمر

چَمَر؛ آیینی در سوگ درگذشت مردان بزرگ در خرده‌فرهنگ‌های غرب ایران.

چمر آیین سوگواری در مرگِ مردان بزرگِ قوم است که در میان مردم استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام اجرا می‌شد و هنوز هم در برخی مناطق، پا برجا است. مراسم سنتی چمر دارای مفاهيم ارزشي و اعتقادي فراوانی است و مجموعه‌ای از ارزش‌هاي انساني و اسلامي را بازنمایی می‌کند. آیین چمر در ۲۵ شهریور ۱۳۹۷ش به نام کرمانشاه ثبت ملی شد.

مفهوم‌شناسی

چَمَر در فرهنگ لُری به معنای گریه و ماتم در مرگ کسی و در فرهنگ کردستانی به‌‌معنای دایره، حلقه و دُهُل عزا است. چَمَر یا چمری نوعی آیین سوگواری در مرگِ بزرگان یک قوم است. این مراسم ویژه که در استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام اجرا می‌شود نوعي آيين سوگواریِ نمایشی است كه برخی آن را زیرمجموعة تعزیه دانسته‌اند. این آیین سنتی به مجموعة ارزش‌هاي انساني و اسلامي اشاره دارد و با اجرای آن از شخصيت‌ معنوي و حقوق عرفی درگذشتگان و انسان‌هاي خداجو تقدیر می‌شود.

تاریخچه

آیین «چَمَر» از قدیمی‌ترین آیین‌های به‌جا‌مانده در ایران است که با افسانه‌های آغاز دوره نوسنگي ارتباط دارد. اين مراسم را در ايران، فينيقيه و اسكندريه، هنگام خشك شدن گياهان و برداشت گندم انجام می‌داده‌اند. در شاهنامۀ فردوسی نیز در سوگ سیاوش به جلوه‌هایی از این مراسم اشاره شده است. برخی معتقدند آيين سنتي چمر، از لرستان به خرده‌فرهنگ كُردي وارد ‌شده است. امروزه این مراسم، در میان جامعه عشايري غرب ایران بر اساس مفاهيم ارزشي و زیربنای اعتقادی برای تجلیل از شخصيت‌های خدا‌جو، مصلح و شجاع، بر پا مي‌شود.

مراسم چَمَر

مراسم «چمر» نواختنِ نوای غم‌باری به‌وسیلة سازِ کرنا یا سرنا و دهل در فراق از دست دادن مردان بزرگِ طایفه است که در زمان‌های نزاع، دفن و سوگواری انجام می‌گیرد. کیفیت برگزاری این مراسم در هر طایفه‌ای، متفاوت است. پس از شستن و کفن کردن میت، او را بین حصیر پیچانده و کنار قبرش در قبرستان می‌گذارند. سپس اسب سیاهی که یالش به پهلو شانه شده ‌است را به میت نزدیک می‌کنند و در این هنگام مردم گریه و زاری می‌کنند. با بردن آرام‌آرام اسب، شدت گریه بیشتر می‌شود و هم‌زمان با نوازندگان دُهُل و سُرنا، دور ميدان اشعار ویژه‌ای در مدح ویژگی‌های درگذشته خوانده‌ می‌شود. زنان با پارچة سیاه بلندی که در مقابل خود گرفته‌اند و مردان با عَلَم‌هایی که اسامی امامان بر روی آن نوشته شده است، به شکل دایره‌وار ایستاده و آنها را به فرد کناری خود می‌دهند. در وسط ميدان، سکویی به نام کُتَل با تيرهاي چوبيِ كوتاه نصب مي‌كنند و لباس‌ها، تفنگ و عكس درگذشته را در آن قرار می‌دهند. اسب او را با پارچه، تزئين کرده و تفنگش را روي زين قرار مي‌دهند. در ایل بختیاری، این سوگواری به نام «چپی» شناخته می‌شود. در این مراسم کُتل یا اسب سیاه‌ پوشیده و تفنگ وارونه بر زین مرده را تا قبرستان همراهی می‌کنند. برخی پژوهشگران، چمر را منسجم‌ترین و ماندگارترین رسوم عزاداری مردم ایل ملکشاهی دانسته‌اند که برای شخصیت‌های مهم، برپا می‌شود.

مقدمات مراسم

وقتی طایفه تصمیم به برگزاری مراسم چمر می‌گیرند، وسایل مورد نیاز آن را تدارک می‌بینند كه در اصطلاح به آن «خرج چمر» می‌گویند. سپس جایگاهی به نام «چمرگاه» برای اجرای مراسم انتخاب می‌شود که تعیین چمرگاهِ مناسب در برگزاری مراسم باشکوه‌تر نقش عمده‌ای دارد. بعد از انجام این مقدمات، افرادي به نام پیک، زمان انجام مراسم را به اطلاع طوايف و عشيره‌هاي دور و نزديك می‌رسانند. دعوت‌شدگان به مراسم با لباس‌هاي سنتیِ تيره در جايگاه مخصوص خود قرار مي‌گيرند كه شامل صف مردان و زنان مويه‌خوان، نوازندگان ساز و دهل و گروه شاعران محلي است. هر گروهی تحفه‌هایی مانند گوسفند، برنج، قند، روغن و حتي هيزم می‌آورند که با این کار در هزينه برگزاري مراسم به خانواده فوت‌شده کمک می‌شود.

چمر در ادبیات کُردی

در ادبیات کُردی نیز به آیین چمر اشاره شده است، برای نمونه: جه ئامای نامه‌ت چه‌مه‌ریم به‌رز بی شادیم شێویا، شینم سه‌د ته‌رز بی ترجمه: با آمدن نامه‌ات چنان غصه‌دار شدم که گویی صدای مراسم چمر به هوا بلند شد و شادی مرا بر هم زد و گریه و زاری به صد مقام آغاز شد.

موسیقی سوگ و مرثیه

اغلب نواها، گاهی با ساز سرنا یا کرنا و دُهُل و گاهی دیگر‌ با سرنا یا کرنا به‌تنهایی، در مراسم سوگواری نواخته می‌شود.

نواهای سوگ و مرثیه

نواهایی که در سوگ مرثیه خوانده می‌شوند عبارت‌اند از: سحری، چمری، پاکُتلی، شیونی، یارهو، خریوی، یاری، های‌دووِت، جان‌دووِت، کریم‌خانی، هانای مَمَدبگ، ظفرسلطانی، و رارا. از مرثیه‌ها و نواهای سوگواری که در مراسم چمر در اقوام لر کوچک و بزرگ، پشتکوه و پیشکوه برگزار می‌گردد، عبارت‌اند از: مویه‌گری؛ زنانی به نام «سرمویه‌آر» که در مجلس زنان شروع به مرثیه‌خوانی می‌کنند. هوَهوَ: زنان در همراهی با سرمویه‌آر، آرام بر سینه می‌زنند که سوگ‌آوایی شبیه نوای پاکُتلی است و دارای حرکت بالارونده در درآمد ماهور است. مور: مور نوای غمگینی است که گاهی فرد غمگین می‌خواند که روشی برای تخلیۀ روانی اوست. نوای وشت: افراد شرکت کننده در مراسم و صاحب‌عزا هنگام رسیدن به ‌یکدیگر این نوا را سر می‌دهند. که زنان با وِی‌وِی و تظاهر به کندن مو و خراش دادن صورت با آنان همراهی می‌کنند. ساری‌خوانی: آهنگ غم‌انگیز لری که درآمد ماهور و با متر آزاد اجرا می‌شود و با نوای سرنا همراه است. هور یا هوره: اشعار غم‌انگیزِ اقوام لک و کرد که فرد غم‌دیده با دستگاه ماهور و تحریرهای حلقی می‌خواند. دُنگ‌دال: مویه‌خوانی بختیاری، که به‌صورت تک‌خوانی و هم‌سرایی خوانده می‌شود و با دستگاه ماهور و با متر آزاد است. گاگْریو: نوعی نوای غم‌زدگان و عزاداران بختیاری با خواندن سِرو (آوای غم‌بار) است که به معنای «بگو و گریه‌کن» است. هَی‌را هَی‌را: آهنگی که مویه‌خوانان و هم‌سرایان با اشعار خود در مراسم عزا همراهی می‌کنند. تاز: سوگ‌آوایِ مردان بختیاری تک‌خوان است که در دستگاه ماهور با متر آزاد اجرا می‌شود. چپی: آهنگ و سوگ‌آوایی بختیاری که در اکتاو بسیار بالا خوانده می‌شود و در دستگاه ماهور با متر آزاد اجرا می‌شود.

منابع

• اسدی، علیرضا، «تاریخچه و پیشینۀ سیاسی و اجتماعی ایل ملکشاهی، بخش دوم» هفته‌نامه نجوا، سال چهاردهم، شمارۀ ۵۰۳، تاریخ انتشار: یکشنبه ۴ خرداد 1393.
• امان‌اللهی بهاروند، سکندر، موسیقی در فرهنگ لرستان، تهران، افکار، سازمان میراث فرهنگی، ۱۳۸۴ش.
• ایزدپناه، حمید، «عروسی و سوگواری در روستاهای لرستان و یاری و مددکاری همگان در این دو آیین» نشریه کاوه، تهران، سال ۱۵، شم‍اره ۴، ۱۳۵۶ش.
• باجلان فرخی، محمدحسین، پیشینۀ اسطوره‌ای مراسم آیینی چمر در ایلام و لرستان، در قلمرو انسان‌شنـاسی (مجموعـه مقالات)، تهران، افکار، ۱۳۸۸ش.
• باجلان فرخی، محمدحسین، «چمر»، وب‌سایت دانشنامه فرهنگ مردم ایران، تاریخ انتشار: 13 بهمن 1398ش.
• سیف‌زاده، سید محمد، پیشینۀ تاریخی موسیقی لرستان، خرم‌آباد، افلاک، ۱۳۷۷ش.
• حصوری، علی، سیاوشان، تهران، چشمه، ۱۳۸۴ش.
• حنیف، محمد، سور و سوگ در فرهنگ عامۀ لرستان و بختیاری، تهران، طرح آینده، ۱۳۸۶ش.
• خوشتراش، علی، «چمر، آیینی باستانی و برآمده از تمدن عیلام» روزنامة شرق، 18 مهر 1390ش.
• «مراسم سنتی چمر»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 24 آبان 1401ش.
• معدوم کُرد، عبدالرحیم بن سعید، دیوان مولوی کُرد، سنندج، کُردستان، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• موزونی، رضا، «چمری نخستین سمفونی سوگ در تاریخ بشری»، خبرگزاری کردپرس، تاریخ انتشار: 13 دی 1399ش.
• موسوی، سیامک، سوگ‌سرایی و سوگ‌خوانی در لرستان، خرم‌آباد، ۱۳۸۰ش.