چموش‌دوزی

چموش دوزی؛ هنر و مهارت تهیۀ نوعی پاپوش از جنس چرم و بدون پاشنه.

چموش دوزی از صنایع‌دستی استان گیلان است. چموش نوعی پای‌افزار سنتی است که از جنس چرم حیوانات مانند گاومیش و بز تهیه می‌شود. قدمت این پای‌پوش به سالیان بسیار دور بر می‌گردد.

مفهوم‌شناسی

چموش، نوعی پای‌پوش مخصوص از جنس چرم و پوست دباغی شده حیواناتی مانند گاومیش و بز است. این پای‌پوشِ تمام‌چرم، پاشنه ندارد. چموش‌دوزی از صنایع‌دستی استان گیلان است.

تاریخچه

چموش‌دوزی در استان گیلان، بیش از 300 سال سابقه دارد؛ اما برخی، سابقۀ این پا‌پوش را چند هزار سال دانسته‌اند. ساکنان منطقۀ گیلان به‌منظور جلوگیری از آسیب پا در گرما و سرما، از چرم گاومیش یا بز نوعی پاپوش، دوخته و استفاده می‌کردند. این کفش سنتی در گذشته بدون رنگ بود؛ اما با گذر زمان، تنوع رنگی زیبایی به آن داده شد. در گذشته اكثر روستاييان، دامداران و كشاورزان گيلاني از چموش استفاده می‌کردند؛ اما امروزه با رواج كفش‌هاي ماشيني، استفاده از چموش كم شده، و بیشتر جنبۀ تزييني دارد.

مواد اولیه

مواد اولیه‌ای که برای دوخت چموش‌ها استفاده می‌شود عبارت‌اند از:

1. چرم: برای استفاده در زیره و روی چموش؛
2. نخ قالی‌بافی: برای دوختن لبه‌های چموش؛
3. کاموای رنگی: جهت تزئین چموش؛
4. پارچه: برای استفاده در قسمت‌های مختلف چموش؛
5. چسب: جهت چسباندن قطعات مختلف.

استفاده از محصولات اولیه مرغوب و با‌دوام در ساخت این پای‌پوش سنتی، سبب استحکام بالای آن می‌شود.

ویژگی

چموش، به‌عنوان نوعی پای‌پوش مرغوب، سنتی و زیبا، از هنر‌ها و صنایع‌دستی است که از ویژگی‌های زیر بهره‌مند است:

1. جنس: چموش‌های اصلی را از چرم‌های دباغی شده گاومیش و بز تهیه می‌کنند تا از نفوذ رطوبت به پا جلوگیری کند. از چرم گاومیش که استحکام بالاتری دارد جهت تهیه چموش مردانه و از چرم بز جهت تهیه چموش‌های زنانه استفاده می‌شود.
2. رنگ: چموش اصل، بدون رنگ بوده است؛ اما با گذر زمان به‌منظور زیباسازی آن از رنگ‌های طبیعی مانند پوست انار و رنگ‌های مصنوعی استفاده کرده‌اند. امروزه چموش‌ها در رنگ‌های مختلفی مانند قرمز عنابی، سفید، قرمز مایل به قهوه‌ای، استخوانی و سبز تهیه و تولید می‌شود.
3. قابلیت: یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این پاپوش سنتی، قابلیت خنک‌کردن پا در فصل گرما و گرم‌کردن پا در فصول سرد سال است.
4. طرح: بیشتر طرح‌ها و نقوشی که بر روی چموش طراحی شده، اغلب از طرح‌های مهتابی، گل بچه، مجمع قراق، گل اباتر و خزیلی است.

انواع

چموش‌ها دو نوع کلی دارند:

1. چموش تسمه‌ای، که دارای تسمه‌ای بلند بوده و افراد هنگام استفاده بند آن را به دور ساق پا می‌پیچند.
2. چموش بند‌دار، دارای بند و بدون ساق است. همچنین نوک و جلوی این پای‌پوش سنتی به‌صورت عقابی و به‌شکل برگشته است.

دلایل افول

چموش در جاده‌ها، راه‌های جنگلی و کوچه پس کوچه‌های خاکی بسیار پر کاربرد بوده است؛ اما امروزه با تبدیل سنگ‌فرش طبیعی جاده‌ها به آسفالت، این پاپوش نیز به مرور زمان کاربرد خود را از دست داده است. همچنین گسترش استفاده از کفش‌های جدید، رونق این کفش‌های سنتی را کم‌رنگ کرده و بیشتر جنبۀ تزئینی یافته است. چموش‌دوزی از شغل‌های پر درآمد بود؛ اما افزایش قیمت مواد اولیه، نداشتن کاربرد در عصر حاضر و رونق پیدا‌کردن کفش‌هایی با ساختار متفاوت، سبب افول چموش‌دوزی شده است.

کارکرد

1. فرهنگی: توجه به چموش‌دوزی و ترویج آن سبب زنده نگهداشتن اصالت و هویت فرهنگی گیلان می‌شود. کارشناسان معتقدند هماهنگ شدن این هنر با اقتضائات جامعۀ معاصر می‌تواند به ماندگاری هنر و صنعت چموش‌دوزی یاری برساند.
2. بازارپسندی: راهکار‌های متعددی مانند تغییر در طرح چموش، حذف و حتی اضافه نمودن عناصری به آن به‌منظور کاربردی ساختن آن، سبب برگشتن این صنعت به چرخه تولید می‌شود.
3. رونق اقتصادی: زنده نگه‌داشتن هنر چموش‌دوزی از طریق برپایی بازار‌های سنتی و نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، سبب سود اقتصادی می‌شود.

منابع

• «آشنایی با چموش‌دوزی»، وب‌سایت گرنج، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1401ش.
• «آشنایی با هنر چموش‌دوزی»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1401ش.
• «چموش پاي‌افزار سنتي ماسوله در گذر ساليان ماندگار مي‌شود»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1401ش.
• «چموش»، وب‌سایت ایران آنتیک، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1401ش.
• زکریایی کرمانی، ایمان، «مطالعه هنر سنتی چموش‌دوزی گیلان به منظور کاربردی کردن آن در جامعه معاصر»، نخستین همایش بینالمللی هنر و صناعات در فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی با تاکید بر هنرهای روبه فراموشی، 1395ش.
• «هنر چموش‌دوزی»، وب‌سایت مجله دانستنی‌های هنر، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1401ش.