گنجینه باختر

گنجینۀ باختر؛ گنجینه‌ای با قدمت دو هزار ساله از دورۀ کوشانیان.

گنجینۀ باختر شامل هزاران قطعه طلا از سراسر جهان باستان است که از داخل شش مقبره پیدا شده است. این گنجینه مربوط به قرن اول قبل از میلاد یا اول پس از میلاد است و شامل 20,000 قطعه از جمله حلقه‌های طلا، سکه، سلاح، گوشواره، دستبند و تاج است. همچنین، سنگ‌های قیمتی مانند فیروزه و لاجورد نیز بخش قابل‌توجهی از این گنجینه را شامل می‌شوند.

مفهوم‌شناسی

باختر در گذشته نام منطقه‌ای بوده که تا ایران، افغانستان، ازبکستان و تاجیکستان کنونی امتداد داشته است.

تاریخچه

در سال 1978م یک گروه باستان‌شناسی در شهر شِبرغان و در تپه‌های موسوم به طلاتپه، بقایای معبدی با قدمت 3200 ساله را پیدا کردند. در حفاری ویرانه‌های متعلق به قرن اول قبل و یا بعد از میلاد، مشخص شد که این معبد مربوط به عصر آهن بوده است. در این منطقه، هفت مقبره کشف شد و شش مقبره، شامل پنج قبر زن و یک قبر مرد، حفاری شد و آثاری در آنها به‌دست آمد. کاشفان، آثار به‌دست آمده را به‌ موزۀ ملی کابل تحویل دادند که تا زمان انتقال به گاو‌صندوق در سال 1989م، در آن‌جا باقی ماند. در خلال سال‌های 89-1988م در نتیجۀ فروپاشی حکومت مرکزی افغانستان، مقامات کشور با پنهان کردن این گنجینه از آن محافظت کردند. در سال 2004م، محل نگهداری گنجینه شناسایی و این میراث به‌ موزۀ ملی بازگردانده شد.

اهمیت

آثار کشف شده در گنجینه باختر، ترکیبی نادر از هنر ایران باستان تا یونان و روم هستند. این گنجینه همچنین نمایانگر به‌هم پیوستگی فرهنگ‌های گذشته و شاهدی بر تلاقی فرهنگ‌ها در این منطقه است. گنجینۀ باختر به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های طلای جهان شناخته می‌شود. این گنجینه، محصول جادۀ ابریشم بوده و شامل گچ‌های رومی، عاج هندی، شیشه‌های رومی و مصری، برنزهایی با ویژگی‌های یونانی، رومی و مصری است. آثار چینی نیز در این گنجینه وجود دارد که گواهی بر غنای فرهنگی منطقۀ باختر است. از نظر اهمیت و اندازه، گنجینۀ باختر با آنچه در مقبرۀ توت آنخ آمون در مصر یافت شد، برابری می‌کند، این گنجینه گواه تمدن بسیار پیشرفتۀ باختری است که اکنون به‌نام افغانستان شناخته می‌شود.

آمیختگی فرهنگ‌ها

با لشکرکشی اسکندر مقدونی به‌ شرق، افراد بسیاری از یونان و مقدونیه جذب فرهنگ باختر شده و فرهنگ خود را نیز در این منطقه پایه‌گذاری کردند. همچنین، مردم کوچ‌نشین آسیای مرکزی (کوشانی) که بعدها قدرت را به‌دست گرفتند، ساکن این منطقه شده و حتی الفبای یونانی را به‌عنوان زبان خود پذیرفتند. آمیختگی فرهنگی در کورۀ زرگرها منعکس شد و شکلی بسیار ظریف و در عین حال پیچیده به خود گرفت که ترکیبی از فرهنگ کوچ‌نشین آسیای مرکزی، هلنیستی، ایرانی و هندی است؛ تبلور عینی این آمیختگی در گنجینۀ باختر مشهود است. گنجینۀ باختر در نوع خود بی‌نظیر است؛ زیرا در هیچ کجای جهان، آثار بدست آمده از عصر باستان، اشیاء مختلفی از فرهنگ‌های مختلف، در کنار هم پیدا نشده است. این مجموعه، تنوع فرهنگی خیره‌کنندۀ جادۀ ابریشم را در قرن اول میلادی به‌خوبی نشان می‌دهد. این گنجینه تلفیقی از فرهنگ‌های یونان، هند، چین، ایران، روم و سیبری است. برخی اقلام این مجموعه طیف وسیعی از فرهنگ‌ها را شامل می‌شوند؛ مانند خنجری که یک خرس بر روی آن حک شده و نشان‌دهندۀ نفوذ فرهنگ سیبری است؛ از دیگر نمونه‌های این اثر می‌توان به اژدهای چینی، الهه‌های یونانی، سکه‌هایی که در روم، پارت و هند ضرب شده‌اند، اشاره کرد.

آثار مهم گنجینه

یکی از مقبره‌ها متعلق به مردی است که همراه با اسلحه، جواهرات و زیورآلات دفن شده که نشان‌دهندۀ مقام او است؛ سایر قبرها متعلق به زنان است. لباس‌های متفاوت هر کدام نشان‌دهندۀ تعلق آنان به قبایل متفاوت و یا موقعیت اجتماعی آنها است. در گور مرد، خنجرها و غلاف‌های فیروزه‌نشان و یک کمربند بافته شده از طلا کشف شد که مزیّن به تصویر دیونیوس خدای شراب یونانی است؛ همچنین در اطراف او دو کمان، یک شمشیر بلند، یک چهار پایۀ تاشو چرمی، جمجمه و استخوان‌های اسب قرار داشت. بر روی سینۀ آن مرد نیز یک مدال هندی قرار داشته که به‌نظر می‌رسد از اولین مدالیون‌های حفاری شده باشد. در کنار بقایای زنی که حدود 30 سال داشته نیز حلقه‌هایی با تصاویر آتنا (الهۀ خرد یونانی)، یک جفت آویز به‌شکل مجسمه‌های طلایی و اژدهای s شکل به‌دست آمد. قبر یک دختر نوجوان نیز کشف شد که حاوی کفش طلایی (به نشان زندگی پس از مرگ) همراه با سکۀ رومی است که اوایل قرن اول پس از میلاد ضرب شده است. گنجینه همچنین شامل یک تاج تاشو پیچیده به ارتفاع پنج اینچ است که از برگ‌های طلا ساخته شده است. در این میان زنی با تاج در حالی‌که سرش به‌سمت غرب بود دفن شده که تاجی نفیس بر سر داشته است.

نمایش جهانی

این گنجینه تا سال 2020م در 13 کشور به نمایش درآمده و بیش از 4.5 میلیون دلار برای خزانۀ افغانستان سود داشته است.

وضعیت امروزی

طالبان پس از تصاحب کابل در سال 2021م در مقابل نگرانی‌هایی که بابت گنجینۀ باختر وجود داشت، جای این گنجینه را محفوظ دانست و بیان داشت اقدامات لازم را برای حفاظت از آن انجام می‌دهند.

منابع

• آهنگر، کاوه، «گنجینه باختر»، وب‌سایت آریا پرس، تاریخ بارگذاری: 5 فوریه 2022م.
• "Afghanistan's Bactrian Gold, An Ancient Heritage of Diversity", Qantara.de, last visited: 12 December 2022.
• Bohlen, Celestine, "Afghanistan displays its 'Hoard of Bactrian Gold’ - Asia - Pacific - International Herald Tribune", The New York Times, Published: 5 December 2006.
• Covington, Richard, "Ancient gold artifacts from Afghanistan, hidden for more than a decade, dazzle in a new exhibition", smithsonian MAGAZINE, Published on September 2008.
• "Digging Deep", National Geographic, last visited: 12 December 2022.
• Gallego, Alejandro, "Inside the Quest to Save Afghanistan’s Bactrian Gold", NATIONAL GEOGRAPHIC, last visited: 12 December 2022.
• Georgievska, Marija, "Bactrian Gold: Lost Treasure Representing Afghanistan’s Cultural Heritage", Vintage News, Published: 23 December 2016.
• Kang, Lou, "Chinese experts show concern for Afghanistan’s Bactrian Treasure protection", Global Times, Published: 23 September 2021.
• Kay Zuravleff, Mary, "Now You See Them, National Endowment for the Humanities", HUMANITIES, Volume 29, Number 4, July/August 2008.
• Lawler, Andrew, "Return of the Bactrian Gold", Discover, Published: 26 March 2007.
• Richards, Alex, "the gold of Tillya Tepe and the discovery of the Bactrian hoard, last visited: 12 December 2022.
• "Taliban guard Bactrian Gold after destroying Bamiyan Buddhas", Minute Mirror, Updated: 10 December 2021.
• "Taliban to track, secure 2000-year-old Bactrian gold treasure: Report", Hindustan Times, Published on 18 September 2021