خودشناسی

خودشناسی؛ فرایند آگاهی انسان به کلّیت وجود خود.
خودشناسی در لغت به معنای «اطلاع بر خود» و «شناخت خود» است. و در اصطلاح، مفهومی است مرتبط با خوداندیشی، فکر کردن در مورد خود، پرسشگری از خود و انتقاد و قضاوت از تفکر خود. خودشناسی (Self-knowledge) در حوزه روان‌شناسی برای توصیف اطلاعات و دانش فرد در باره‌ی خودش به‌کار می‌رود.

مقدمات خودشناسی

خودشناسی مانند هر رفتار دیگر، نیازمند مقدماتی است که اگر فراهم نشود، کار خودشناسی به سرانجام پسندیده نخواهد رسید. مقدمه‌ی خودشناسی، خودبینی است؛ البته نه به معنای منفی آن، بلکه به این معنا که هر کس باید بتواند «خود واقعی»‌اش را بدون تعصبات شخصی ببیند و بیابد. بنابراین انسان قبل از خودشناسی باید بتواند:

1. به دیدن تمام زوایای «خود» موفق شود؛
2. «خود واقعی» را از «خود غیرواقعی» تشخیص بدهد؛
3. شهامت دیدن «خود واقعی» را پیدا کند.

اهمیت خودشناسی

«خودشناسی» مقوله‌ای روانشناختی است، اما در علوم دیگر مانند عرفان، فلسفه، اخلاق و انسان‌شناسی نیز به آن پرداخته شده است.
خودشناسی از دو جنبه دارای اهمیت است:
یک- با توجه به پیچیدگی شخصیت انسان و نیز علاقه‌ی آدمی به خود، شناخت ماهیت «خود» برای افراد بشر جالب و مطلوب است.
دو- اهمیت خودشناسی به نتایجی است که برای افراد به همراه دارد. خودشناسی به افراد این امکان را می‌دهد که به احساسات، علایق، مهارت‌ها و خصوصیات مثبت و منفی خود آگاه شوند و با همین شناخت و برداشت از خود، به انتخاب در عرصه‌های مختلف زندگی؛ از جمله حوزه‌ی تحصیل، خانواده، شغل و غیره دست بزنند.

راه‌های خودشناسی

1. توجه به نظر و قضاوت خانواده و دوستان نزدیک نسبت به خود؛
2. مطالعه‌ی کتاب‌های خودیار با موضوعات روانشناختی، انسان‌شناختی و جامعه‌شناختی؛
3. تکمیل آزمون‌ها و پرسش‌نامه‌های شخصیت‌شناسی معتبر به کمک کارشناسان مربوط؛
4. مراجعه به مشاور و روان‌شناس.

پیامدهای خودشناسی

پیامدهای خودشناسی را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
یک- خودکنترلی؛ افراد به میزان آگاهی از حالات، روحیات، توانایی‌ها و نقاط ضعف و قوت خود، می‌توانند بر رفتار و گفتار و اندیشه‌های خود کنترل داشته باشند. بسیاری از ناکامی‌ها و تعارضات انسان با خود و دیگران، حاصل خودناشناسی و ناخودآگاهی است.
دو- رسیدن به شادکامی؛ هر چه انسان بیشتر خود را بشناسد، تصویر و تصور روشن‌تری از اهداف و آرزوهای خود خواهد داشت و با آگاهی بیشتر در مسیر رسیدن به آن‌ها حرکت خواهد کرد. از سوی دیگر وقتی رفتار انسان با احساسات، ارزش‌ها و باورهایش مطابق باشد، تضاد و چالش کمتری با خود و دیگران خواهد داشت؛ پس آرامش و شادی بیشتری را در زندگی تجربه خواهد کرد.
سه- تصمیم گیری بهتر؛ خودشناسی می‌تواند به رفتار قاعده‌مند و تعیین چهارچوب‌های مناسب برای زندگی منجر شود و این حالت به افراد کمک می‌کند تا بتوانند برای حال و آینده‌ی خود تصمیم شایسته بگیرند.
چهار- مقاومت در برابر فشارها و تأثیرات محیطی؛ انسان همواره تحت تأثیر آداب، عادات، تلقین‌ها و گاهی فشارهای فردی و اجتماعی محیطی است که در آن زندگی کرده. خودشناسی فرایندی است که به افراد کمک می‌کند تا با تشخیص ارزش‌ها و اولیت‌های زندگی و نیز انتخاب آگاهانه‌ی راه، کمتر تحت تأثیر شرایط نامطلوب محیط زندگی خود قرار بگیرد.
پنج- شناخت دیگران؛ شناخت انسان نسبت به خود باعث می‌شود درک خوبی از تفاوت‌های خود با دیگران و شناخت آن‌ها داشته باشد.
شش- رشد فردی؛ انسان زمانی می‌تواند برای رشد خود قدم‌های مفید و مؤثر بردارد که شناخت خوبی از کلّیت خود داشته باشد.

خودشناسی در ادیان

«خودشناسی» همواره مورد توجه ادیان مختلف بوده است. از آن‌جا که در نظر ادیان الهی، انسان از روح خداوند آفریده شده، بنابراین «خودشناسی» در این ادیان شالوده‌ی اصلی «خداشناسی» عنوان شده است. در آیین زردشت خودآگاهی با شناخت صفات الهی (امشاسپندان) رابطه‌ی تنگاتنگ دارد.
دین اسلام به موضوع خودشناسی اهمیت بیشتری نسبت به ادیان دیگر قائل شده است؛ به‌طوری که این مفهوم در گفتار اکثر پیشوایان این دین بازتاب گسترده دارد؛ از منظر محمد، پیامبر اسلام، کسی که خودش را بشناسد خدای خود را نیز شناخته است. امام علی نیز خودشناسی را برترين شناخت دانسته است.

منابع

• آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحكم و دررالکلم، چاپ دوم، دارالکتاب الاسلامیه، 1410ق.
• ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین‏، عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، به‌تحقیق مجتبی عراقی، قم، سیدالشهداء، 1405ق.
  
• «خودشناسی»، دانشنامه‌ی اسلامی، تاریخ دیدار ۶ آذر ۱۴۰۰ش.
• «خودشناسی»، دانشنامه‌ی عمومی آبادیس، تاریخ دیدار 6 آذر 1400ش.
• «خودشناسی و خداشناسی»، سایت تبیان، تاریخ انتشار 22 دی 1396ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ دیدار 10 آذر 1400ش.
• «روش‌های خودشناسی»، سایت همیار عشق، تاریخ انتشار: 28 خرداد 1398ش.
• ریاضی هروی، شیدا و دیگران، «بررسی مقایسه‌ای مفهوم خودشناسی از نگاه آیین زرتشت و اسلام»، مجله هفت آسمان، سال چهارم، شماره 55، پاییز 1391ش.
  
• «شناخت از خود چیست و از کجا آمده است»، سایت نگاه نو. برگرفته از کتاب «من به روایت من» نوشته نیما قربانی، تاریخ انتشار: 3 دی 1398ش.
• طباطبائی، فرزاد، «خودشناسی: مراحل و منظور از خودشناسی چیست؟»، سایت هنر زندگی، تاریخ دیدار 11 آذر 1400ش.
  
• «مختصری از مفهوم خودشناسی»، سایت روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: 19 شهریور 1394ش.