روابط خانوادگی؛ روابط میان اعضای یک خانواده.
خانواده، مهم‌ترین نهاد اجتماعی در سراسر جهان به‌حساب می‌آید و با روابطی که بین اعضای آن وجود دارد اثر زیادی بر تک‌تک اعضای آن و جامعه می‌گذارد. اعضای یک خانواده با داشتن روابط سالم، توانایی رشد همه‌جانبه را داشته و به‌سوی اهداف اساسی زندگی گام برمی‌دارند.
مفهوم‌شناسی
انسان‌ها، نیازمندی‌های مختلفی دارند که اصلی‌ترین آنها، در محیط خانواده تأمین می‌شود. در محیط خانواده نیاز فرزند به پدر و مادر و نیز نیاز مستقیم زن و شوهر به یکدیگر (مانند نیازهای جنسی و عاطفی) تأمین می‌شود و پیش‌نیاز تأمین این نیازهای اساسی آدمی، بودن در محیط خانواده و برقراری روابط خانوادگی مؤثر است.[۱]
انواع
کارشناسان، روابط خانوادگی را به سه گروه اصلی تقسیم کرده‌اند:
- روابط میان زوجین؛
- روابط میان والدین و فرزندان؛
- روابط میان فرزندان با هم.
برخی دیگر نیز روابط خانوادگی را در سه بعد روابط زناشویی، روابط والدین با فرزندان و روابط والدین با سایر خویشاوندان و آشنایان معرفی کرده‌اند.[۲]
ویژگی‌های روابط خانوادگی کارآمد
از جمله ویژگی‌های روابط خانوادگی مؤثر و کارآمد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تقویت روابط خانوادگی
خانواده، از هر نوعی که باشد نیازمند تقویت روابط بین اعضای آن است. برخی از راه‌کارهای تقویت روابط خانوادگی به شرح زیر هستند:
- یادگیری: در خانواده، افراد به یادگیری ارزش‌ها، مهارت‌ها و رفتارها اقدام می‌کنند. خانواده‌های قوی، در کنار مدیریت و کنترل تجربه‌های خود، فرزندان را در بیرون از خانه راهنمایی کرده و از ارزش‌های خانوادگی دفاع می‌کنند.
- وفاداری: خانواده‌هایی که روابط خانوادگی قوی دارند، نسبت به یکدیگر احساس وفاداری و تعلق خاطر می‌کنند. آنها، در زمان مشکلات، پشت هم ایستاده و از یکدیگر حمایت می‌کنند. این نوع از خانواده‌ها، در حقیقت، پناهی برای اعضای آن بوده و همواره با یکدیگر گفت‌وگو دارند.
- عشق: کارشناسان، عشق را قلب خانواده می‌دانند. از آن‌جایی که تمامی انسان‌ها نیاز به دوست‌داشتن و دوست داشته‌شدن دارند، خانواده بهترین جایی است که آدمی می‌تواند این حس را تجربه و تمرین کند.
- رهبری: هر خانواده‌ای نیاز به یک رهبر دارد. در بیشتر خانواده‌ها، بزرگ‌ترین عضو خانواده این مسئولیت را بر عهده گرفته و مجموعه‌ای از قوانین و راهنمایی‌ها را به اعضای دیگر خانواده اعلام می‌کند. این قوانین، همواره باید بر اساس درک اعضای خانواده از یکدیگر صورت بگیرد و نه از روی اجبار.
- تعهد: در خانواده‌های با روابط خانوادگی قوی، هر فرد، خانواده را بر خود ترجیح داده و برای اتحاد خانواده ارزش بسیاری قائل هستند.
- برقراری ارتباطات: صحبت‌کردن با اعضای خانواده و داشتن مهارت‌های ارتباطی خوب.
- وقت گذراندن با اعضای خانواده: گذرانِ اوقات فراغت با اعضای خانواده در کیفیت روابط خانوادگی نیز تأثیرگذار هستند.
- توانایی تطبیق: در یک خانوادۀ قوی، اعضای خانواده، بحران‌ها را فرصت‌هایی برای رشد و یادگیری می‌دانند.[۴]
- قدردانی: در یک خانواده با روابط خانوادگی خوب، اعضا، همواره از یکدیگر قدردانی می‌کنند.[۵]
روابط خانوادگی در اسلام
دین اسلام، خانواده را نخستین مکان برای هر فرد دانسته و آن را از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی معرفی می‌کند که با پیوند ازدواج، شروع و با تولد فرزندان به تکامل می‌رسد. از جمله مهم‌ترین روابط خانوادگی توصیه‌شده در اسلام به شرح زیر هستند:
روابط زن و شوهری
در این نوع از ارتباط، مرد و زن، نسبت به یکدیگر وظایفی دارند؛
- وظایف مرد: قیمومیت و سرپرستی خانواده (دین اسلام، سرپرستی خانواده را بر دوش مردان قرار داده)، رفتاری و اخلاقی (در قرآن،[۶] بر برخورد نیکو با همسر از سوی مردان تأکید بسیاری شده زیرا این کار، پایه‌های زندگی را مستحکم کرده و زن و فرزندان را به زندگی دلگرم می‌کند)، اقتصادی و مالی (فراهم‌کردن امکانات زندگی و یاری‌کردن همسر در راستای انجام وظایف همسری و مادری بر عهدۀ مردان است).
- وظایف زن: قیمومیت و سرپرستی خانواده (در اسلام از زنان خواسته شده تا در غیاب مردان، حافظ خانواده و منافع او باشند)، رفتاری و اخلاقی (افزایش صمیمیت و محبت در خانواده) و اقتصادی و مالی (بر اساس دین اسلام، زنان وظیفه‌ای در قبال تأمین اقتصاد خانواده نداشته و هر آن‌چه که کسب می‌کنند، متعلق به خود آنها است).
روابط والدین با فرزندان
پدر و مادر وظیفه دارند تا با رعایت قوانین بهداشتی، محیط زندگی را سالم نگه دارند. علاوه بر آن، لازم به ذکر است که فرزندان تنها وارث مال والدین خود نبوده، بلکه تمامی کردارها و رفتارهای نیک و بد والدین، خلق‌وخو و روش تربیتی آنها را نیز به ارث می‌برند.[۷]
ارتباط فرزندان با والدین
رابطۀ فرزندان با والدین، از مهم‌ترین روابطی است که یک انسان با انسانی دیگر داشته و اصل وجود فرزند به پدر و مادر وابسته است. به‌همین دلیل است که در قرآن، خداوند پس از پرستش خود، آدمی را به احسان نسبت به پدر و مادر، سفارش کرده است.[۸] از جمله وظایف فرزندان در قبال والدینِ آنها، اطاعت، احسان و نیکی به پدر و مادر و دعا در حق پدر و مادر است.[۹]
روابط خانوادگی و بهداشت روانی فرزندان
کارشناسان معتقدند که خانواده با برقراری روابط نزدیک و مثبت می‌تواند نقش مؤثری را در ارتقای بهداشت روانی فرزندان ایفا کند. در حقیقت، انسجام و همدلی، روابط صمیمانه، مشارکت و اعتماد میان اعضای خانواده آثار مثبت و پایداری را بر سلامت روان فرزندان می‌گذارد. در مقابل، اختلافات خانوادگی و عدم‌توجه کافی والدین به فرزندان، آثاری منفی روی بهداشت روانی آنها خواهد گذاشت.[۱۰]
اشتغال زنان و روابط خانوادگی
کارشناسان، در راه بررسی اشتغال زنان و تأثیر آن بر روابط خانوادگی، سه مشکل عمده را مطرح کرده‌اند:
- باورهای فرهنگی: برخی از مشاغل، در ذهن مردان و نیز گروهی از زنان، بد پنداشته می‌شوند؛ مانند شغل پرستاری که هرچند خوی زنانه‌ای دارد اما به‌دلیل داشتن ساعات کاری و نوع رابطه با بیماران، مورد پسند همگان نیست.[۱۱]
- سنت‌های ریشه‌دار اجتماعی: امروزه، هنوز در بسیاری از نقاط ایران، نسبت به شغل زنان، دید مناسبی نداشته و جایگاه زن را در خانه می‌دانند. آنها، هر اقدامی غیر از خانه‌داری را ضدارزش توصیف می‌کنند.[۱۲]
- باور عمومی فضای کشور: در ایران، هر حیطۀ کاری را مناسب حضور زنان ندانسته و نسبت به آن نظر مخالف دارند.
این در حالی است که تحقیقات صورت‌گرفته نشان می‌دهند که انواع روابط خانوادگی، از جمله روابط زناشویی، خویشاوندی و روابط با فرزندان، بالاترین سطح فراوانی را داشته‌اند. علاوه بر آن، اشتغال زنان دارای کارکردهای آشکار (مانند درآمدزایی، افزایش منزلت اجتماعی و کمک به اقتصاد خانواده) و کارکردهای پنهان (مانند روابط صمیمی و عاطفی والدین با یکدیگر، ایجاد ارتباط مؤثر با خویشاوندان و فرزندان) است؛ برای مثال، زمانی‌که زنان در بیرون از خانه فعالیت دارند، به‌صورت توافقی، کارهای مربوط به خانه را با همسر خود تقسیم کرده و به همدیگر در امور خانه کمک می‌کنند. همین موضوع، منجر به رضایت نسبی و افزایش کارکرد پنهان در روابط زناشویی می‌شود.[۱۳]
پانویس
- ↑ «روابط خانواده»، ویکی‌فقه.
- ↑ مظاهری، جوانان و انتخاب همسر، 1383ش، ص39.
- ↑ «مهارت‌های زندگی و مهارت‌های ارتباطی خانواده»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ «روابط خانوادگی خود را قوی کنید»، وب‌سایت همکده.
- ↑ «اهمیت روابط مثبت و سالم برای خانواده»، وب‌سایت ایرانکده.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 19.
- ↑ رزمیان و دیگران، «روابط خانوادگی از منظر تفسیر المیزان»، 1393ش، ص56-58.
- ↑ سورۀ نساء، آیۀ 36.
- ↑ رزمیان و دیگران، «روابط خانوادگی از منظر تفسیر المیزان»، 1393ش، ص56-58.
- ↑ حقیقتیان و دیگران، «تأثیر روابط خانوادگی بر بهداشت روانی فرزندان در شهر اصفهان»، 1390ش، ص353-354.
- ↑ احمدی‌نیا، مسائل اجتماعی ایران، 1382ش، ص342.
- ↑ شادی‌طلب، توسعه و چالش‌های زنان ایران، 1381ش، ص145.
- ↑ قوی و محمدی، «بررسی تأثیر اشتغال خارج از خانۀ زنان بر روابط خانوادگی»، 1393ش، ص11-12.
منابع
- قرآن کریم.
- احمدی‌نیا، شیرین، مسائل اجتماعی ایران، چ1، نقش جهان، 1382ش.
- «اهمیت روابط مثبت و سالم برای خانواده»، وب‌سایت ایرانکده، تاریخ بازدید: 24 اسفند 1401ش.
- تقوی، نعمت‌اله و محمدی، قادر، «بررسی تأثیر اشتغال خارج از خانۀ زنان بر روابط خانوادگی»، نشریۀ مطالعات علوم اجتماعی ایران، دوره 11، شماره 42، 1393ش.
- حقیقتیان، منصور و دیگران، «تأثیر روابط خانوادگی بر بهداشت روانی فرزندان در شهر اصفهان»، مجلۀ تحقیقات نظام سلامت، دوره 7، شماره 3، 1390ش.
- رزمیان، راضیه و دیگران، «روابط خانوادگی از منظر تفسیر المیزان»، سامانۀ مدیریت نشریات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، دوره 1، شماره 1، 1393ش.
- «روابط خانوادگی خود را قوی کنید»، وب‌سایت همکده، تاریخ بارگذاری: 23 مرداد 1400ش.
- «روابط خانواده»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 23 اسفند 1401ش.
- شادی‌طلب، ژاله، توسعه و چالش‌های زنان ایران، تهران، قطره، 1381ش.
- مظاهری، علی‌اکبر، جوانان و انتخاب همسر، قم، پارسیان، چ22، 1383ش.
- «مهارت‌های زندگی و مهارت‌های ارتباطی خانواده»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بارگذاری: 6 اسفند 1399ش.