نظامی گنجوی

نظامی گنجوی، شاعر داستان‌سرای ایرانی.

نِظامی گَنجَوِی، از شاعران نام‌آور ایران در قرن ششم هجری است که در کنار مولانا، فردوسی، حافظ و سعدی، از چهره‌های اثرگذار ادب فارسی محسوب می‌شود. آثار او که به «خمسه» یا «پنج گنج» مشهور است، تأثیر زیادی بر رشد و گسترش ادبیات فارسی، فرهنگ عامه و ادبیات جهان داشته است.

زندگی‌نامه

این شاعر داستان‌سرا، که با نام کامل «جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف» یاد می‌شود، در شهر«گَنجَه» در شمال‌غربی جمهوری آذربایجان کنونی که در قدیم جزء ایران بود، می‌زیست. تاریخ تولد او را از 520ق تا 551ق نوشته‌اند. به‌دلیل این‌که در آثار خود عراق را مدام ستایش کرده است، برخی محققان عراقی‌بودن او را مسلم دانسته‌اند. او در کودکی پدر و مادر خود را از دست داد و تحت سرپرستی دایی مادرش قرار گرفت و تحصیل کرد. نظامی به سفر و دیدار پادشاهان و بزرگان علاقۀ زیادی نداشت و تمام زندگی خود را در گنجه در زهد و تنهایی گذراند. نظامی در زندگی خود فقط یک‌بار تا سی فرسنگی گنجه به دعوت «سلطان قزل ارسلا» رفت و مورد تکریم شاه قرار گرفت. او سه‌بار ازدواج کرد. همسر اول او کنیزی بود که «فخرالدین بهرام شاه» به او هدیه داده بود و نظامی او را بسیار دوست می‌داشت؛ اما در جوانی از دنیا رفت. او مثنوی «خسرو و شیرین» را در دوران زندگی با همین همسر خود نوشت و تنها فرزند او به‌نام «محمد»، نیز از همین همسر او بود. سپس نظامی با همسر دوم ازدواج کرد که او نیز در جوانی فوت کرد و نظامی مجبور شد که همسر سوم انتخاب کند.

تحصیلات

از آثار نظامی می‌توان دریافت که او مانند دیگر بزرگان ادب در زمان جوانی به تحصیل علم پرداخته و در این راه کوشش کرده و رنج زیاد کشیده است:

به بازی نبردم جهان را به‌سر		که شغلی دگر بود جز خواب و خور
نخفتم شبی شاد بر بستری		که نگشادم آن شب ز دانش دری

مهارت

نظامی، علاوه ‌بر شاعری، در علوم عقلی به‌ویژه فلسفه و منطق، علوم تجربی از جمله ریاضیات و نجوم و علوم نقلی مانند اخبار، قرآن، فقه و احادیث، مهارت زیادی داشت.

سیرۀ عملی و اخلاقی

نظامی رفتاری زاهدانه و عارفانه داشت. پادشاهان نیز به احترام مقام عرفانی وی، از رفتار خلاف شرع در حضور او پرهیز می‌کردند. او در اشعار خود می‌گوید که هرگز لب به شراب نزده است:

مرا ساقی از وعده ایزدی‌ست		صبوح از خرابی می ‌از بیخودی‌ست
وگرنه به یزدان که تا بوده‌ام		به می دامن لب نیالوده‌ام
گر از می شدم هرگز آلوده کام		حلال خدای‌ست بر من حرام

دیدگاه

نظامی بیشتر به‌دلیل دیدگاه‌های کلامی خود مورد توجه بوده است. اختلاف نظر در باورهای مذهبی او، باعث تناقض در دیدگاههای کلامی او نیز شده است. او به توحید افعالی و قدیم بودن ذات و صفات خداوند معتقد بود. او حسن و قبح را مانند شیعیان ذاتی می‌دانست و معتقد بود که عدل خداوند با افعال بندگان مطابق است. در اشعار نظامی، امکان رؤیت و عدم امکان رؤیت خدا، هر دو، مطرح شده است. نظامی در سروده‌های خود پیامبر اسلام را معصوم می‌داند و به او توسل می‌جوید و درخواست شفاعت می‌کند. همچنین، او پیامبر را به خورشید تشبیه می‌کند و موجودات دیگر را نور خورشید و پیامبر خدا را علت آفرینش می‌داند. به‌همین دلیل، برخی توصیف او از پیامبر را با اصطلاح انسان کامل در عرفان یکی می‌دانند.

سبک شعری

سبک شعری نظامی بینابینی؛ یعنی میان سبک خراسانی و عراقی است اما سبک عراقی در آثار او آشکارتر به‌نظر می‌رسد. آثار شعری او بیشتر در قالب مثنوی است. از صور خیال، ترکیب‌های عربی و تمثیل‌های بدیع در اشعار خود استفاده کرده است. همچنین، توجه به عرفان اسلامی و ایرانی و فلسفۀ پیش از سقراط از دیگر ویژگی‌های سبک شعری او است.

آثار

1. دیوان اشعار
2. دیوان اشعار نظامی شامل قصاید، غزل‌ها و قطعات در بیست‌هزار بیت بوده است که اکنون مقدار کمی از ابیات آن باقی مانده و به‌نام «گنجۀ گنجوی» منتشر شده است؛
3. مثنوی «مخزن‌الاسرار» که دارای 2260 بیت و مشتمل بر 20 مقاله در موضوع اخلاق، موعظه و حکمت است؛
4. مثنوی «خسرو و شیرین» در 6500 بیت که از شاه‌کارهای عشقی در زبان فارسی است؛
5. مثنوی «لیلی و مجنون» در 4700 بیت؛
6. مثنوی «هفت‌پیکر» که «بهرام‌نامه» و «هفت گنبد» نیز خوانده می‌شود. این اثر دارای 5136 بیت است که سرگذشت افسانه‌ای بهرام‌گور و عشق‌بازی او با هفت دختر از شاهزادگان هفت اقلیم را ترسیم کرده است؛
7. مثنوی «اسکندرنامه» در 10500 بیت که در دو بخش «شرف‌نامه» و «اقبال‌نامه» سروده شده و در حدود سال 600ق به اتمام رسیده است.

نوآوری

1. مهمترین نوآوری نظامی در عرصۀ ادبیات فارسی، داستان‌سرایی و تکمیل شعر تمثیلی است که از این جهت او را با مولانا و فردوسی مقایسه کرده‌اند. همانگونه که فردوسی با شاهنامه «حماسه» آفریده و مولانا با مثنوی «عرفان» را به اوج رسانده است، نظامی گنجوی نیز با مثنوی‌ها و عاشقانه‌های داستانی خود، «شعر تمثیلی» را تکامل بخشیده است؛
2. تشبیهات هنرمندانه و توضیحات زیبا و خیالانگیز؛
3. تصویرپردازی‌های بدیع و بیان جزئیات طبیعت و حالات روحی و روانی؛
4. انتخاب الفاظ مناسب و غنابخشی به موسیقی شعر؛
5. ایجاد ترکیبات خاص و ابداع معناهای نو؛
6. استفاده از اصطلاحات علوم، مبانی فلسفه و لغات عربی که فهم سخن شاعر را مقداری با دشواری همراه کرده است.

اشعار نظامی در آثار عالمان دین

برخی از اشعار اخلاقی، فلسفی و عرفانی این شاعر عارف، در آثار عالمان شیعه مانند فیض کاشانی، ملاصدرا و ملاهادی سبزواری، به‌کار رفته است و حسن حسن‌زادۀ آملی، وی را «عارف» خوانده است.

تأثیر بر ادبیات فارسی

نظامی گنجوی، 30 سال از عمر خود را در سرودن مجموعه اشعار خود که بهنام «خمسه» یا «پنج گنج» یاد می‌شود، صرف کرده و جایگاه ویژه‌ای در ادبیات غنایی ایران و زبان فارسی ایجاد کرده است. بعد از او، سنت «خمسه‌نگاری» رواج پیدا کرد و شاعران زیادی به پیروی از او، مثنوی سرودند که باعث رشد و گسترش ادبیات فارسی شده است. اثرگذاری نظامی در شعر و ادب فارسی، به‌حدی است که محققان او را با نام پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات فارسی معرفی کرده‌اند.

تأثیر بر ادبیات جهان

1. اروپا

شرق‌شناسان اروپایی از اواسط قرن هفدهم میلادی بیشترین توجه را به آثار نظامی نشان دادند و برگزیدۀ آثار او را به خوانندگان اروپایی رساندند. در حال ‌حاضر، منظومۀ «لیلی و مجنون» او به زبان‌های انلگیسی، آلمانی، روسی و فرانسوی ترجمه شده است. آثار نظامی، منبع الهام بسیاری از شاعران، موسیقی‌دانان و نمایشنامه‌نویسان اروپایی بوده است.

2. شبه‌قارۀ هند

آثار نظامی در شبه‌قارۀ هند، محبوبیت زیادی دارد، به‌گونه‌ای که یکی از اشعار او بر سر در کاخ ریاست جمهوری هند نصب شده است.

3. ژاپن

نظامی در کشور ژاپن به‌عنوان شاعر پارسی‌گوی و مهم شناخته و قصیده‌های لیلی و مجنون و هفت‌پیکر او به زبان ژاپنی ترجمه شده است.

درگذشت

نظامی در فاصلۀ سال‌های ۶۰۲ق تا ۶۱۲ق در گنجه درگذشت.

یادبود

1. آرامگاه

آرامگاه باشکوهی در گنجه بر مزار او ساخته شده است که کتیبه‌هایی با زبان فارسی در آن وجود داشت؛ اما دولت آذربایجان در دهۀ نود خورشیدی، اشعار فارسی را از آرامگاه او پاک و کتیبه‌های به زبان ترکی را جایگزین کرد.

2. روز بزرگداشت

با تصویب دولت جمهوری اسلامی ایران در سال 1395ش، ۲۱ اسفند، بهنام روز بزرگداشت نظامی گنجوی نام‌گذاری و در تقویم ملی ایران ثبت شده است.

نظر هگل دربارۀ نظامی

هگل فیلسوف بزرگ آلمانی دربارۀ نظامی می‌گوید که وی حماسۀ پهلوانی فردوسی را به حماسۀ عاشقانۀ لیلی و مجنون و هفت‌پیکر تبدیل کرد.[۳۱]

گنجوی عامل همبستگی کشورهای منطقه

به نظر محققان، آثار گنجوی به‌عنوان سرمایه‌های ادبی و ارزش معنوی، عامل وحدت و همسبتگی فرهنگی ملت‌های منطقه مثل ایران، تاجیکستان، افغانستان، آذربایجان و همه فارسی‌زبان‌های دنیا است.

وطن‌دوستی نظامی گنجوی

نظامی همواره ایران را دوست می‌داشت و به ایرانی‌بودن خود افتخار میکرد. او مثنوی لیلی و مجنون را به نام «شروان‌شاه ابوالمظفر اخستان» سروده و او را با عنوان شهریار ایران توصیف کرده است. نمونه‌ای از اشعار نظامی (بخشی از مناجات اول):

ای همه هستی ز تو پیدا شده		خاک ضعیف از تو توانا شده
زیرنشین عَلَمَت کاینات		ما به تو قائم چو تو قائم به‌ذات
هستی تو صورت پیوند نی		تو به‌کس و کس به تو مانند نی
آنچه تَغَیُّر نپذیرد تویی		وانکه نمردست و نمیرد تویی
ما همه فانی و بقا بس تو راست		ملک تعالی و تقدس تو راست
خاک به فرمان تو دارد سکون		قبۀ خضرا تو کنی بیستون
جز تو فلک را خم چوگان که داد		دیگ جسد را نمک جان که داد
چون قدمت بانک بر ابلق زند		جز تو که یارد که اناالحق زند
رفتی اگر نامدی آرام تو		طاقت عشق از کشش نام تو
تا کرمت راه جهان برگرفت		پشت زمین بار گران برگرفت
گرنه زپشت کرمت زاده بود		ناف زمین از شکم افتاده بود
عقد پرستش ز تو گیرد نظام		جز به تو بر هست پرستش حرام
هر که نه گویای تو خاموش به		هر چه نه یاد تو فراموش به
ساقی شب دستکش جام توست		مرغ سحر دستخوش نام توست
پرده برانداز و برون آی فرد		گر منم آن پرده به‌هم درنورد
عجز فلک را به فلک وانمای		عقد جهان را ز جهان واگشای
نسخ کن این آیت ایام را		مسخ کن این صورت اجرام را
حرف زبان را به قلم بازده		وام زمین را به عدم بازده

منابع

• «آرامگاه نظامی گنجوی در جمهوری آذربایجان»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 3 اسفند 1397ش.
• «پنج گنج نظامی، حلقۀ وصل کشورهای فارسی زبان است»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب : 11 اسفند 1400ش.
• «جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤید»، وب‌سایت موسسۀ فرهنگی و آموزشی هدایت میزان، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• خاتمی، احمد، «دیدگاه‌های کلامی نظامی گنجوی»، مجلۀ کتاب ماه ادبیات، سال سوم، شماره ۳۴، بهن ۱۳۸۸ش.
• زنجانی، برات، «تاریخ ولادت و وفات نظامی گنجوی»، مجلۀ آینده، سال دهم، شماره ۱۲، اسفند ۱۳۶۳ش.
• «زندگی پر فراز و نشیب نظامی گنجوی به روایت ناصر»، وب‌سایت رادیو فرهنگ، تاریخ درج مطلب: 16 شهریور 1400ش.
• «زندگی‌نامه جمال‌الدین ابومحمد الیاس نظامی گنجوی»، پایگاه خبری صاحب‌ نیوز، تاریخ درج مطلب: 28 بهمن 1395ش.
• «زندگی‌نامه حکیم نظامی گنجوی»، وب‌سایت علما و عرفا، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• «زندگی‌نامه: نظامی گنجه‌ای»، همشهری آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۳ اسفند ۱۳۸۷ش.
• فولادی، آمنه، «سیمای انسان کامل در اشعار نظامی گنجوی»، مجلۀ مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه، دوره چهارم، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۷ش.
• میرزا رسول‌زاده، مهدی، «نظامی؛ حکیم ایرانی»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ اسفند ۱۳۹۹ش.
• «مهم‌ترین ویژگی‌ شعر نظامی گنجوی»، وب‌سایت مؤسسۀ فرهنگی اکو، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• «نظامی، الیاس بن یوسف»، ویکی ‌نور، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• نظامی، خمسه، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• «نظامی گنجوی»، وب‌سایت تابناک، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• «نظامی گنجوی»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 23 بهمن 1401ش.
• «نظامی گنجوی خالق سبکی جدید در ادبیات و شعر پارسی»، خبرگزاری شبستان، تاریخ درج مطلب: 21 اسفند 1400ش.
• «نظامی گنجوی قله‌ای فراتر از تیشۀ هویت‌تراشان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۵ آذر ۱۴۰۰ش.
• «۹ مناسبت جدید در تقویم»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 3 شهریور 1395ش.