لغت‌نامه دهخدا
لغت‌نامه دهخدا؛ بزرگ‌ترین فرهنگ واژگان به زبان فارسی
لغت‌نامه دهخدا، کتابی همانند یک دایره‌المعارف است که به شرح و معنی واژگان زبان فارسی پرداخته است. همچنین علی‌اکبر دهخدا در این مجموعه به معنی، تفسیر و تشریح تعداد قابل توجهی از واژگان عربی، ترکی، هندی، فرانسوی انگلیسی، آلمانی، روسی و مغولی که وارد زبان فارسی شده‌اند، پرداخته است. در این مجموعه، به‌منظور ترویج تلفظ صحیح واژگان، جلوی هر واژه، حروف حرکت‌دار آن نیز نوشته شده است. در واقع، جلوی هر واژه، تلفظ صحیح، معنی لغوی، موارد کاربردی، اشعار مرتبط و بسیاری از اطلاعات دیگر آمده است. تمام کلمات اصیل فارسی و بخش بزرگی از واژگان ادبی فارسی در لغت‌نامه دهخدا موجود است. لغت‌نامه دهخدا، بزرگ‌ترین و کامل‌ترین فرهنگ به زبان فارسی است.[۱]
واژه لغت‌نامه، برای اولین‌بار توسط اسدی طوسی در «لغت فُرس» به‌کار برده شد و علی‌اکبر دهخدا به‌منظور پاسداشت او، نام این مجموعه را لغت‌نامه نهاد.[۲]
تدوین و تألیف لغت‌نامه دهخدا
این مجموعه را علی‌اکبر دهخدا (1257-1334ش)، ادیب، شاعر و روزنامه‌نگار معروف ایرانی تدوین کرده است.[۳] دهخدا در طول 45 سال، حدود 3 میلیون برگ را از روی منابع منظوم و منثور، فارسی و عربی، لغت‌نامه‌های چاپی و خطی، کتب معتبر تاریخ، جغرافیا، طب، نجوم، ریاضی، حکمت، کلام، فقه و امثال آن‌ها فراهم آورد. این 3 میلیون برگ، اساس لغت‌نامه دهخدا را تشکیل داد.[۴] در نقل بسیاری از واژگان کهن نیز تلاش شده تا غلط‌های گذشتگان تصحیح شود. تعداد عناوین لغوی این مجموعه حدود 200 هزار، و تعداد مطالب اعلامی آن در حدود 80 هزار عنوان است.
پس از درگذشت دهخدا، کار ادامه‌ی تدوین و تألیف لغت‌نامه به دکتر محمد معین، پژوهشگر لغوی برجسته، واگذار شد. معین تا 1345ش، این کار را ادامه داد، اما، پس از عارضه‌ی مغزی، ادامه‌ی کار را به همکارانش و به سرپرستی دکتر سید جعفر شهیدی سپرد.[۵] مقدمه کتاب به‌دست گروهی از همکاران دهخدا در رابطه با تعدادی از مقالات لغوی و دستوری نوشته شد. بخش پایانی این اثر نیز توسط محمد دبیرسیاقی در 1359ش نوشته شد. وی، در باب تاریخچه و سرگذشت کتاب، مقاله‌ای تدوین کرد و به‌عنوان بخش پایانی بر این مجموعه افزود.
انتشار لغت‌نامه دهخدا
نخستین جلد از لغت‌نامه دهخدا در 1319ش، توسط چاپخانه بانک ملی در 486 صفحه منتشر شد. پس از آن، انتشار این مجموعه، مدتی متوقف گشت. علی‌اکبر دهخدا، میلیون‌ها برگه‌ی آماده شده در راستای تألیف این لغت‌نامه را در 1324ش، در مجلس شورای ملی، به مردم ایران هدیه کرد. سپس، مجلس شورای ملی، طی مصوبه‌ای، چاپ این مجموعه را برعهده گرفت.[۶]
این لغت‌نامه در 26475 صفحه و در 222 جلد صحافی شده، در 1359ش، منتشر شد. جلد چهلم از این مجموعه را به مقدمه و جلد 222 را به بخش پایانی آن اختصاص داده‌اند. اما، هیچ یک از این 2 جلد به قلم شخص دهخدا نیست، زیرا، وی، در زمان چاپ لغت‌نامه در قید حیات نبود.[۷]
نسخه‌ی جدید لغتنامه‌ی دهخدا شامل 67265 صفحه سه ستونی قطع رحل است که با حروفی ریز، در 15 جلد لغت‌نامه و یک جلد مقدمه (23911 صفحه) به چاپ رسیده است.
مؤسسه دهخدا
مؤسسه دهخدا، در ابتدا، در خانه او مستقر بود. پس از درگذشت علی‌اکبر دهخدا، در 1334ش، این مؤسسه به مجلس شورای ملی انتقال یافت. بنابر وصیت دهخدا، ادامه‌ی کار به محمد معین سپرده شد و پس از آن نیز معین، کار را به سید جعفر شهیدی و محمد دبیرسیاقی سپرد. در 1336ش، بنابر مصوبه مجلس، مؤسسه دهخدا به دانشگاه تهران انتقال یافت. مکان امروزی این مؤسسه که به «مؤسسه لغت‌نامه دهخدا» تغییرنام یافته، در منطقه شمیران تهران، جنب باغ فردوس است.
نویسندگان لغت‌نامه دهخدا
گروه بزرگی از نویسندگان و پژوهندگان ایرانی در تکامل لغت‌نامه، نقش‌آفرین بوده‌اند؛ از آن جمله می‌توان به مرتضی آیت‌الله‌زاده شیرازی، حسن احمدی گیوی، محمد استعلامی، احمد افشار شیرازی، عبدالله انوار، حسن انوری، محمدابراهیم باستانی پاریزی، احمد بهمن‌یار، محمد پروین گنابادی، یدالله ثمره، عزیزالله جوینی، عبدالحسین حائری، عباس حکیم، محمد دبیرسیاقی، جلیل دوستخواه، جواد درهمی، محمد جعفریان، محمدامین ریاحی، غلام‌رضا ستوده، سیدجعفر سجادی، علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، احمد سمیعی، ابوالحسن شعرای، هدایت‌الله شهاب فردوسی، سیدجعفر شهیدی، جلال‌الدین همایی و سعید نجفی اسداللهی اشاره کرد.
پانویس
- ↑ مرادي، مرجع شناسي، 1372ش، ص143 و 145.
- ↑ مرادی، «سیر فرهنگ‌نویسی در ایران»، 1392ش، ص4-9.
- ↑ مصاحب، دايرةالمعارف فارسي، ج2، 1381ش، ص2497 (ذيل لغت‌نامه).
- ↑ معين، «لغت‌نامه»، لغت‌نامه دهخدا، 1337ش، ص397 (مقدمه).
- ↑ عابدي، صوراسرافيل و علي‌اكبر دهخدا، 1379ش، ص173.
- ↑ «جلسه 181 صورت مشروح مجلس روز سه شنبه 25 دی ماه 1324ش»، مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره 14، سایت کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ↑ دبيرسياقي، فرهنگ‌هاي فارسي به فارسي و فارسي به زبان‌هاي ديگر، 1375ش، ص222-223.
منابع
- «جلسه 181 صورت مشروح مجلس روز سه شنبه 25 دی ماه 1324ش»، مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی، دوره 14، سایت کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تاریخ بارگذاری: 24 مرداد 1396ش.
- دبيرسياقي، محمد، فرهنگ‌هاي فارسي به فارسي و فارسي به زبان‌هاي ديگر، تهران، آرا، چ2، 1375ش.
- عابدي، كاميار، صوراسرافيل و علي‌اكبر دهخدا، تهران، كتاب نادر، 1379ش.
- مرادي، نورالله، مرجع شناسي، تهران، فرهنگ معاصر، 1372ش.
- مرادی، نورالله، «سیر فرهنگ‌نویسی در ایران»، ماهنامه کتاب ماه کلیات، سال شانزدهم، شماره9، 1392ش.
- معين، محمد، «لغت‌نامه»، لغت‌نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1337ش.
- مصاحب، غلامحسين، دايرةالمعارف فارسي، تهران، جيبي، چ3، 1381ش.