علی‌اکبر دهخدا

علی‌اکبر دهخدا

علی‌اکبر دهخدا
اطلاعات
زاده	۱۲۹۷ش، تهران
درگذشت	۷اسفند ۱۳۳۴ش، تهران
محل دفن	شهرری، گورستان خانوادگی
آثار	لغت‌نامه دهخدا، امثال و حکم

علی‌اکبر دهخدا؛ نویسنده، روزنامه‌نگار، محقق و شاعر معاصر ایرانی.

علی‌اکبر دهخدا، نویسنده، روزنامه‌نگار، محقق و شاعر معاصر ایرانی و نخستین رئیس دانشکدۀ حقوق، علوم سیاسی و اقتصاد دانشگاه تهران بود. دهخدا با تدوین لغت‌نامۀ فارسی، به خودباوری، تقویت و تحکیم هویت ملی، معرفی مفاخر فرهنگی و تبیین عظمت و گسترۀ واژگان زبان فارسی کمک کرد و مانند فردوسی برای احیای ادبیات و زبان فارسی، گام بزرگی برداشت. وی همچنین در جریان انقلاب مشروطه با سرودن اشعار و نگارش مقـالات انتقادی در روزنامه‌های مختلف، در مبـارزه بـا مفاسـد اجتماعي و بيش از همه مقابله با بي‌سوادي و ناآگاهي عامه مردم، روش منحصربه‌فردی در پيش گرفت. او پادشاهی را مخالف شرع و قانون می‌دانست و مشروطيت را نظامي سياسي حقوقي و مبتني بر آزادي و ضد استبداد معرفی ‌می‌کرد.

کودکی و نوجوانی

علی‌اکبر دهخدا در ۱۲۹۷ش در تهران به دنیا آمد. پدر وی، «خان‌باباخان» از زمین‌داران قزوین بود و اندکی پیش از تولد علی‌اکبر، با فروش زمین‌های خود، به تهران آمده بود. دهخدا در نُه سالگی، پدر را ازدست داد و سرپرستی و تربیت او را مادر به‌عهده گرفت. دهخدا در خردسالی، از درس «شیخ هادی نجم‌آبادی» (متوفی ۱۳۲۰ش)، که زمانی در همسایگی خانوادۀ آنها سکونت داشت و پدر دهخدا از ارادتمندان او بود، بهره گرفت و حدود ده سال از «شیخ غلامحسین بروجردی»، از علمای تهران علم صرف، اصول فقه، کلام و حکمت را آموخت.

جوانی و تحصیلات

علی‌اکبر دهخدا 20 ساله بود که در مدرسۀ سیاسی «میرزاحسن‌خان مشیرالملک» پذیرفته شد و ادبیات، فقه، تاریخ قدیم و معاصر، به‌ویژه تاریخ انقلاب اروپا، جغرافیا، حقوق، جنگ، دیپلماسی، اقتصاد و زبان‌های عربی و فرانسوی را آموخت و در تدریس به معلمان و اولیای مدرسه کمک کرد. وی در پایان دورۀ تحصیل، در وزارت خارجه استخدام شد و همراه «معاون‌الدوله غفاری»، سفیر ایران در بالکان به اروپا رفت. دهخدا دو سال در کشورهای اتریش و بلغارستان اقامت گزید و آموختن زبان فرانسه را تکمیل کرد و از پیشرفت‌های علمی و هنری دنیای غرب آگاهی یافت. وی در ۱۳۲۳ق به ایران بازگشت و به فعالیت‌های ادبی، سیاسی و فرهنگی پرداخت.

خاستگاه‌های اندیشه‌ای

1. خانواده و اساتید؛ دهخدا با اینکه در کودکی پدر خود را از دست داد، اما جایگاه خانوادگی پدر، شخصیت و فرهیختگی مادر که پرورش او را به‌عهده گرفته بود، حضور در کلاس درس اساتید برجسته و اثرگذار و همسایگی و مراوده با عالمان دینی، اندیشه و شخصیت وی را تکوین بخشید. دهخدا همیشه از مادر، بروجردی و نجم‌آبادی، به‌عنوان سه معلم اصلی خود یاد کرده است.
2. محیط تحصیل؛ محیط فرهنگی و سیاسی دوران تحصیلات دهخدا در مدرسۀ سیاسی تهران، اندیشه و شخصیت وی را جهت داد و بر فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی وی اثر گذاشت؛ وی در محیط مدرسه با تاریخ گذشته و معاصر ایران و جهان، به‌ویژه انقلاب فرهنگی اروپا آشنا شد و در رشته‌های مختلف، مطالعه و تحقیق کرد.
3. سفر به اروپا؛ دهخدا هنگام اقامت در اروپا، با پیشرفتهای علمی و هنری آن‌جا آشنا شد و در ایران از اندوخته‌های سفر به اروپا، بهره گرفت.
4. شرایط سیاسی و نهضت مشروطه؛ در بازگشت دهخدا از اروپا، نهضت مشروطیت به اوج رسیده بود و او که شرایط استبدادی و سیاسی زمانه را غیرقابل تحمل می‌دانست، برای خدمت به آزادی‌خواهان به‌کار روزنامه‌نگاری، روی آورد. در جریان انقلاب مشروطه، دو گرایش عمدۀ غرب‌گراها (سکولارها) و روحانیان نواندیش در برابر هم قرار داشتند. غرب‌گرایان معتقد بودند كه دنياي جديد با به‌كارگيري عقل و قوه استنباط، خود را از بندگي رها كرده و به اوج ترقّي رسيده است، اما مسلمانان در انحطاط به‌سر می‌برند. در مقابل، علماي مشروطه‌خواه مي‌كوشيدند اركان و اصولِ مشروطيت را برگرفته از اسلام بشمارند و دهخدا نیز در ايدة مشروطيت، به اين گروه از علما نزديك بود و اساس سلطنت را مغاير با شرع مي‌دانست.
5. پژوهش در ادبیات دینی؛ برخی از پژوهشگران معتقدند که دهخدا، هنگام پژوهش در ادبیات دینی، به‌طور اتفاقی با خطبة امام حسین در «منا» روبهرو شد و دریافت که آگاهی، مسئولیت‌هایی بزرگ را به‌دنبال دارد. این رویداد بر اندیشه و انگیزۀ مبارزاتی وی علیه استبداد و پیوستن او به صف آزادی‌خواهان، تأثیر گذاشت.

سیرۀ عملی و ویژگی‌های شخصیتی و اخلاقی

علی‌اکبر دهخدا، دانشمند و پزوهشگر و از مبارزان اثرگذار در انقلاب مشروطه محسوب مي‌شود. پژوهشگران وی را در مسایل سیاسی، انسانی تیزبین دانسته‌اند و خلاقیت و ذوق او در نگارش و درک مسایل اجتماعی و فرهنگی را ستوده‌اند. همچنین وی را از نظر اخلاقی دارای خصوصیات والای انسانی توصیف کرده‌اند. دهخدا در ستیز میان سنت و تجدد که از امور معمول دورۀ وی بود، به‌طور عمیق به سنت‌های بومی و اسلامی وفادار ماند و به‌قول برخی ادیبان «کهن جامۀ خویش پیراستن را به از جامۀ عاریتی رنگین خواستن» می‌دانست و بر باور فکری و اجتماعی خود تا آخر پایدار ماند.

الف) فرهنگی و آموزشی

1. سرایش شعر؛ به‌باور پژوهشگران، دهخدا با جدیت به شعر نپرداخت اما شاعری توانا بود؛ وی در قالب‌های مختلف شعر فارسی، اشعاری جدی و فکاهی سرود. مجموع اشعار او در حدود ۱۲۰۰ بیت است که شمار اندکی از آنها تصنیف و کمی نیز به زبان ترکی است. دهخدا برخی از اشعار خود را در روزنامۀ صوراسرافیل و مجله‌های مهر و یغما به چاپ می‌رساند. بعد از درگذشت دهخدا، اشعار پراکندۀ وی گردآوری شد.
2. پايه‌ريزي لغت‌نامه؛ یکی از کارهای فرهنگی دهخدا تدوین لغت‌نامۀ فارسی بود که با هدف مبارزه با فقر فرهنگی و از بین بردن بی‌سوادی در ایران صورت گرفت. وی در سال ۱۳۲۰ش بازنشسته شد و به‌گردآوري لغاتي كه ضمن مطالعه متون ادبي يادداشت كرده بود، پرداخت. دهخدا، در طول 45 سال، حدود 3 میلیون برگ را از روی منابع منظوم و منثور فارسی و عربی، لغت‌نامه‌های چاپی و خطی، کتب معتبر تاریخ، جغرافیا، پزشکی، ستاره‌شناسی، ریاضی، فلسفه، کلام و فقه فراهم آورد.
3. تدوین امثال و حکم؛ اَمثال و حکم، از مهم‌ترین کتاب‌ها در زمینة امثال فارسی و از منابع معتبر در تحقیقات زبان و ادبیات فارسی و پژوهش‌های مربوط به مثل‌شناسی تطبیقی در حوزۀ ایران فرهنگی است. همچنین این اثر بازتاب ادبیات، فرهنگ، زبان، افکار، احساسات، عقاید و ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی مردم ایران محسوب می‌شود.
4. تأسيس جمعيت مبارزه با بي‌سوادي؛ دهخدا در اسفند 1329ش، «جمیت مبارزه با بیسوادی» را با هدف باسواد شدن مردم ایران در مدت کوتاه و هنگام با مبارزۀ سیاسی، تأسيس کرد که در پرورش و رشد فرهنگی جامعه و توجه به بنیادهای تربیتی نظام آموزشی، مؤثر بود.

ب) سیاسی

1. پیوستن به انقلاب مشروطه‌خواهی؛ فعاليت سياسي دهخدا به‌صورت عمده، بر محور مشروطه و مبارزه عليه «محمـدعلي شـاه»، یکی از شاهان قاجار و تـلاش براي رسيدن به فضايي باز و آزاد در ايران، استوار بوده است؛ انقلاب مشروطه، از رويدادهاي بزرگ تاريخ ايران است که بر شـيوۀ فرمـانروايي سـنتي در ايران پایان داد و جایگاه «شاه» را که ساية خداوند در زمين تلقی می‌شد و بدون هيچگونه محدوديت قـانوني بر مردم حکومت می‌کرد، متزلزل کرد. دهخدا، با روش منحصر به‌فرد خود در پیروزی انقلاب مشروطه نقش‌آفرینی کرد.
2. نشر روزنامۀ انتقادی صوراسرافیل؛ دهخدا همزمان با آغاز نهضت مشروطیت، با همکاری «جهانگیرخان شیرازی» و «قاسم‌خان تبریزی» روزنامۀ انتقادی «صوراسرافیل» را منتشر کرد. شمارۀ اول این روزنامه ۱۷ ربیع‌الآخر ۱۳۲۵ق در هشت صفحه در تهران منتشر شد. این روزنامه در عمر کوتاه خود ۵ بار توقیف شد ولی تا به توپ بستن مجلس استوار باقی ماند. پس از آخرین توقیف که به‌دستگیری و کشته‌شدن جهانگیرخان صوراسرافیل منجر شد، سه شمارۀ دیگر آن توسط دهخدا که موفق به فرار از ایران شده بود در سوییس منتشر و سپس برای همیشه تعطیل شد.
3. تدوین مقالات انتقادی؛ به‌باور محققان، صوراسرافیل از مهمترین ابزار مبارزاتی مشروطه‌خواهان علیه استبداد و حکومت قاجاریه بود که تیراژ هر شمارۀ آن به حدود بیست‌وچهار هزار نسخه می‌رسید. در این میان، مقاله‌‌های «چرند و پرند» دهخدا که ماهیتی کاملا سیاسی و انقلابی داشت، بیش از همه طرف‌دار داشت. این مقاله‌ها با امضای مستعار و با نام‌های «دخو»، «خرمگس»، «سگ حسن دله»، «غلام گدا»، «اسیرالجوال»، «دخو علی‌شاه»، «روزنامه‌چی»، «خادم‌الفقرا»، و «نخود همه آش» چاپ می‌شد، اما نویسندۀ آن دهخدا بود. وی هر حادثه را بهانه قرار می‌داد و با استفاده از طنز، بر فساد دستگاه سلطنت، خیانت دولت‌مردان قاجار و ستم ملاکان حمله می‌کرد و آنها را به باد تمسخر می‌گرفت.
4. حمایت از ملی‌شدن صنعت نفت و دفاع از دولت مصدق؛ دهخدا بعد از کنارهگیری از سیاست و پرداختن به‌کارهای فرهنگی، همزمان با نهضت ملی‌شدن نفت از حدود ۱۳۲۸ش، دوباره به عرصۀ سیاست بازگشت و از این نهضت حمایت کرد و با قلم و بیان خود به دفاع از دولت محمد مصدق پرداخت.

مسئولیت‌ها

1. نمایندگی مردم کرمان در دور دوم مجلس شورای ملی؛
2. ریاست دفتر وزارت معارف؛
3. ریاست ادارۀ تفتیش وزارت عدلیه؛
4. ریاست مدرسۀ علوم سیاسی که خود در جوانی در آن تحصیل کرده بود؛
5. ریاست دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی و اقتصاد دانشگاه تهران.

آثار

الف) تألیف

1. لغت‌نامه؛
2. امثال و حکم؛
3. فرهنگ لغت فرانسه به فارسی؛
4. تعلیقات بر دیوان ناصر خسرو؛
5. شرح حال ابوریحان بیرونی مقارن با هزاره تولد بیرونی؛
6. دیوان اشعار؛
7. مجموعه مقالات؛

ب) ترجمه

1. ترجمۀ کتاب علل عظمت و انحطاط رومیان تألیف منتسکیو از زبان فرانسه؛
2. ترجمۀ کتاب روح القوانین از منتسکیو.

ج) تصحیح

1. تصحیح دیوان حافظ؛
2. تصحیح دیوان منوچهری؛
3. تصحیح سیدحسن غزنوی؛
4. تصحیح دیوان فرخی؛
5. تصحیح دیوان مسعود سعد سلمان؛
6. تصحیح دیوان سوزنی سمرقندی؛
7. تصحیح لغت فرس اسدی؛
8. تصحیح صحاح الفرس؛
9. تصحیح دیوان ابن‌یمین؛
10. تصحیح یوسف و زلیخا.

نوآوری‌ها

1. تحول در ادبیات فارسی؛ دهخدا با شیوۀ نگارش و ظرافت‌های روزنامه‌نگاری، تحولی بزرگ در ادبیات فارسی ایجاد کرد. پیش از رونامۀ صوراسرافیل، هیچ کدام از نشریات فارسی‌زبان بر پایۀ آن انتشار نیافته بود. وی در این روزنامه زبان ساده و نزدیک به زبان عامیانه به‌کار می‌برد و با روی‌کرد واقع‌گرایانه، مسائل اجتماعی و سیاسی را مطرح می‌کرد. به‌همین دلیل، دورۀ مشروطه را یکی از مهم‌ترین دوره‌های تحول ادبیات فارسی به‌ویژه ادبیات طنز می‌دانند.
2. پایه‌گذاری طنز اجتماعی؛ دهخدا با نوشتن مقاله‌های طنز در ستون ویژۀ چرند و پرند روزنامۀ صوراسرافیل، برای نخستن‌بار طنز اجتماعی را در ایران پایه‌گذاری کرد. هدف دهخدا از طنز، بیدارگری مردم بود وگرایش به طنز اجتماعی در این دوره نشان‌دهندة خفقان موجود در جامعه است که باعث می‌شود مردم از اظهار نظر مستقیم و انتقاد صریح از وضع موجود واهمه داشته‌ باشند.
3. تولید اثر ملی؛ بسیار از محققان، لغت‌نامۀ دهخدا را از نظر کمی و کیفی و نوآوری‌های بی‌نظیر آن، ارزشمندترین اثر در حوزۀ فرهنگی تعریف کرده و آن را اثر ملی ایرانیان می‌دانند. این اثر منبع و مرجع اصلی در حوزۀ تحقیق، شرح‌نویسی بر کتاب‌های منظوم و منثور، تصحیح کتاب‌ها و فرهنگی‌نویسی در زبان فارسی، دانسته می‌شود.

درگذشت

گورستان ابن‌بابویه، شهر ری

دهخدا در ۷ اسفند ۱۳۳۴ش درگذشت و در گورستان ابن‌بابویه شهر ری، در مقبره‌ای خصوصی، به خاک سپرده شد.

دهخدا در نظر دیگران

محمد دبیرسیاقی از پژوهشگران برجستۀ ایران، تلاش فرهنگی دهخدا را با کار فردوسی مقایسه کرده و معتقد است لغت‌نامۀ دهخدا، کار بزرگی است که بعد از شاهنامۀ فردوسی پشتوانه زبان فارسی است. بسیاری از محققان معتقدند که دهخدا با تدوین لغتنامه، گامی بزرگی برای احیای میراث فرهنگی و زبان فارسی برداشته و در ایجاد خودباوری، تقویت و تحکیم هویت ملی، معرفی مفاخر فرهنگی و تبیین عظمت و گستره واژگان زبان فارسی، نقش مهم و اساسی داشته است.

تمبر یادبود

به مناسب صدمین سالگرد تولد دهخدا، تمبر یادبود در 1358ش، مزین به‌تصویر وی چاپ شده است.

دهخداپژوهی

کتاب، مقالات و یادداشت‌های گوناگونی دربارۀ زندگی، فعالیت‌ها و آثار دهخدا نوشته شده است. برای مثل می‌توان به کتاب «همنوا با مرغ سحر، زندگي و شعر علي‌اكبر دهخدا» اثر بلقیس سلیمانی و «کتاب‌نامه‌های سیاسی دهخدا» اثر محمد دبیر سیاقی اشاره کرد.

منابع

• «امثال و حکم»، ویکی زندگی، تاریخ بازدید: 5 خرداد 1402ش.
• ترابی فراسانی، سهیلا و بهزادی، علی، «ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻭ ﺑﺮﺭﺳﯽ ﺍﻧﺪﯾﺸﻪ‌ﻫﺎﯼ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺩﻫﺨﺪﺍ»، مجلۀ تاریخ پژوهی، شمارۀ 68، بهار 1398ش.
• دبیرسیاقی، محمد، «دهخدا، علی‌اکبر»، وب‌سایت دانشنامۀ جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 1392ش.
• «چرند و پرندهای روزنامه‌نگار ایرانی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۴۰۱ش.
• «دربارۀ علی‌اکبر دهخدا»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۹۸ش.
• دهخدا، مقالات دهخدا، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ـ ۱۳۶۴ش.
• «دهخدا و مشروطیت»، وب‌سایت مؤسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: 14 مرداد 1400ش.
• «رئیس جمهوری ناکام/ جایگاه سیاسی علی‏اکبر دهخدا»، وب‌سایت دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 25 اسفند 1397ش.
• ساکنیان، مهسا و دیگران، «سبک‌شناسی شعر طنز دهخدا»، مجلۀ فصلنامۀ پژوهش‌های نقد ادبی و سبک‌شناسی، شمارۀ 27، بهار 1396ش.
• «شعر وطن‌دوستی دهخدا (وطن‌داری) همراه با معنی»، وب‌سایت روشینا، تاریخ درج مطلب: 13 اسفند 1399ش.
• «صدمین سالگرد تولد دهخدا»، وب‌سایت تمبر ایران، تاریخ بازدید: 5 خرداد 1402ش.
• عابدی، کامیار، صور اسرافیل و علی‌اکبر دهخدا یک بررسی تاریخی و ادبی، تهران، کتاب نادر، 1379ش.
• عامری گلستانی، حامد و دیگران، «مشروطیت، آزادی‌خواهی و ستیز با استبداد در اندیشۀ دهخدا»، مجلۀ پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، شمارۀ 27، پاییز و زمستان 1399ش، ص22.
• «كتاب‌شناسي پر برگ و بار علي‌اكبر دهخدا»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: 17 اسفند 1388ش.
• «کتاب‌نامه‌های سیاسی دهخدا»، وب‌سایت ایران کتاب، تاریخ بازدید: 7 خرداد 1402ش.
• کرم‌پور، فاطمه، «علی‌اکبر دهخدا از تبعید تا مرگ»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• کشاورز، حبیب، «تأثیر روزنامه‌های عصر مشروطه بر پیدایش طنز اجتماعی در ادبیات فارسی (مطالعۀ موردی ستون چرند و پرند دهخدا)»، مجلۀ مطالعات شهریارپژوهی، دورۀ هشتم، شمارۀ 33، شهریور 1400ش.
• «محدثی خراسانی: واژۀ علامه، برای علی‌اکبر دهخدا کوچک است»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۸ اسفند ۱۴۰۰ش.
• محمدی، عاتکه، «میرزا علی‌اکبر دهخدا»، وب‌سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: 24 آبان 1393ش.
• مدملی، صدیقه، «علامه دهخدا، بزرگ‌مرد ادب ایران»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 1 خرداد 1402ش.
• معين، محمد، ‌لغت‌نامۀ دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1337ش.
• «نگاهی به زندگی فكری و سياسی علامه علی‌اكبر دهخدا»، وب‌سایت انصاف نیوز، تاریخ درج مطلب: ۷ اسفند ۱۳۹۸ش.
• یعقوبی، رضا، زندگی‌نامۀ علامه علی‌اکبر دهخدا با تأکید بر جنبه‌های سیاسی آن، تهران، زهد، ۱۳۷۷ش.