امثال و حکم

امثال و حکم؛ کتابی از علی‌اکبر دهخدا درباره مثل‌شناسی.

اَمثال و حِکَم، از مهم‌ترین کتاب‌ها در زمینة امثال فارسی و از منابع معتبر در تحقیقات زبان و ادبیات فارسی و پژوهش‌های مربوط به مثل‌شناسی تطبیقی در حوزۀ ایران فرهنگی است. همچنین این اثر بازتاب ادبیات، فرهنگ، زبان، افکار، احساسات، عقاید و ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی مردم ایران محسوب می‌شود.

مفهوم‌شناسی

واژۀ عربی «امثال» جمع مَثَل و مِثْل به‌معنی همتا، دلیل، مطلق سخن و پند است. واژۀ عربی «حِکَم» نیز جمع حكمت است و به معانی كلام سازگار با حقیقت، كار صحیح، عدالت، علم و بردباری به‌كار می‌رود. همچنین این کلمه به مجموعۀ رفتارهای اخلاقی و فرهنگی هر ملتی اطلاق می‌شود كه از خِرد عام سرچشمه گرفته و از واقعیات ملموس زندگی و جامعه استنباط شده است. از آنجا كه پند و اندرز در مفهوم ضرب‌المثل‌ها نهفته است، میان دو واژۀ «أمثال» و «حِكم» پیوند همیشگی وجود دارد و در آثاری كه توسط پژوهشگران مسلمان تألیف شده، در کنار ضرب‌المثل‌ها، سخنان پندآمیز و حكیمانه نیز گردآوری شده است.

معرفی

امثال و حکم در سال‌هاي 1308ش تا 1311ش توسط علی‌اکبر دهخدا، پژوهشگر، شاعر و فرهنگ‌نویس پرآوازۀ ایرانی گردآوری و منتشر شد. این اثر، شامل عنوان‌های «مثلی»، «حِکَمی»، «کنایه‌ای»، «زبان‌زدی» و نزدیک به دوازده ‌هزار مورد استناد به شعر شاعران معتبر و حدود ده‌هزار مثل، حکمت، کنایه و اصطلاح است که تحت عنوان «نظیر»، ذیل مدخل‌های اصلی آمده است. بخش زیادی از متن این کتاب، مثل‌های مکتوب ادبی است که بیشتر آن را از اشعار شاعران بزرگ ادبیات فارسی گرفته است. همچنین مثل‌های عامیانه در این کتاب جمع‌آوری شده که بیشتر آن‌ها مربوط به فرهنگ شفاهی مردم تهران است. اصطلاحات، کنایات، کلمات قصار، زبانزدها، عبارات پندآموز و نکات اخلاقی، امثال و اشعار عربی و آیات قرآن، اعتقادات و باورهای عامیانه، بعضی از قواعد فقهی و علمی نیز در این کتاب، مدخل‌نویسی شده است. این کتاب در ۴ جلد سامان یافته و دهخدا قصد داشته است که جلد پنجمی شامل تعریف، فواید امثال و چگونگی آنها را نیز بر این مجموعه اضافه کند که موفق نشده است.

تاریخچه

دهخدا از کودکی علاقه به گردآوری مثل‌ها داشت و این کار را از همان زمان شروع کرد. وی هنگام جنگ جهانی اول و زمانی که در «ده کلاتۀ» چهارمحال و ‌بختیاری زندگی می‌کرد، گردآوری امثال و حکم را به‌صورت جدی آغاز کرد. پس از پایان جنگ و بازگشت به تهران، از فعالیت‌های سیاسی دست کشید و به جمع‌آوری امثال و لغات فارسی پرداخت. پس از فراهم شدن امثال و لغات فارسی، «اعتمادالدوله» وزیر معارف آن زمان، درصدد چاپ آنها برآمد، اما ابزار لازم فراهم نشد. دهخدا به جداسازی امثال، حکم، اصطلاحات، کلمات قصار، اخبار و احادیث از لغات فارسی پرداخت و در سال‌های ۱۳۰۸ش تا ۱۳۱۱ش، آن را با عنوان امثال و حکم در تهران چاپ کرد.

اهمیت

1. خدمت به ماندگاری فرهنگ و ادبیات فارسی

به‌نظر محققان، امثال و حکم از این نظر اهمیت دارد که خدمت بزرگی به گسترش و ماندگاری فرهنگ ایرانی و اسلامی و ادبیات فارسی است؛ زیرا، دهخدا با شناخت کامل از ضرب‌المثل‌ها و جایگاه به‌کارگیری آن‌ها در کلام و کشف ارتباط بین مثل‌ها و ابیاتی که معنای پندآموز دارد و آیات قرآن و احادیث وتطبیق بین آن‌ها، قدرت و مهارت زیادی داشته و با گردآوری این اثر، در انتقال فرهنگ ایرانی و آموزه‌های اسلامی به نسل‌های آینده، نقش مهمی ایفا کرده است.

2. منبع پر ارجاع و معتبر

امثال و حکم از منابع پر ارجاع در تحقیقات زبان و ادبیات فارسی است. این کتاب از زمان چاپ تا امروز، همواره از منابع اصلی در زمینة امثال، به‌ویژه امثال ادبی و فصیح بوده است و پژوهشگران متون نظم و نثر در تحقیقات خود به آن ارجاع داده‌اند.

3. توسعۀ آگاهی خواننده

یکی از وجوه اهمیت این اثر این است که با مطالعۀ آن، خواننده به پیشینۀ بسیاری از امثال و بازتاب آن در ادب فارسی پی می‌برد و صورت‌های مختلف بیان یک اندیشه و سیر تحول و گردش یک مثل را در شعر فارسی می‌یابد.

محتوا

الف) مدخل‌های فارسی

«امثال و حِکم» حدود 50 هزار عنوان مثلی، حِکمی، زبانزدی، اصطلاحی و کنایه‌ای و کلمات قصار و ابیات متفرقه و در حدود ۴۵ هزار بیت شعر فارسی را شامل می‌شود. مدخل‌های این کتاب حدود 30 هزار مدخل است زیر از عنوان‌ها نزدیک به 10 هزار مثل، حکمت، کنایه و اصطلاح و نیز حدود 12 هزار مورد مستند به شعر شاعران و یا نوشتۀ نویسندگان مختلف آمده است .

ب) مدخل‌های عربی

در امثال و حکم، در حدود 1700 مدخل عربی آمده و در ذیل مدخل‌های اصلی نیز به تعداد زیادی از امثال عربی اشاره شده است. این مدخل‌ها شامل امثال فصیح و ادبی، امثال عامیانه، آیات قرآنی، سخنان و احادیث پیامبر اسلام و امامان شیعه‌، به‌ویژه امام علی آمده است. بیشتر امثال عربی در جلد نخست کتاب جای گرفته و از امثالی است که با حرف تعریف «ال» آغاز می‌شود. این بخش مشتمل بر حدود ۴۵۰ مدخل عربی بوده که از مجمع الامثال میدانی نیشابوری، قرآن و کتاب‌های دیگر گرفته شده است.

منابع امثال و حکم

از منابع مهم امثال و حکم، آثار منظوم کهن فارسی است که در این میان، بیشتر شواهد شعری به شاهنامۀ فردوسی ارجاع شده و بعد از آن به شاعران دیگر استناد کرده است. دهخدا در این اثر، به شاعران معاصر و بخشی از شعرهای خود نیز، اشاره کرده است. اسرار التوحید، تاریخ جهانگشای، تاریخ سیستان، مقامات حمیدی، سیاست‌نامه، تاریخ گزیده، تاریخ سلاجقۀ کرمان، نفثة ‌المصدور، قابوس‌نامه، مرزبان‌نامه، کلیله و دمنه، کیمیای ‌سعادت، تاریخ بیهقی، فیه ما فیه، سفرنامۀ ناصر خسرو و گلستان سعدی از جمله منابع منثور دهخدا در تدوین امثال و حکم بوده است. همچنین عبارت‌هایی از التنبیه و الاشراف مسعودی، ادب الدنیا و الدین، فتوح البلدان، غرر اخبار ملوک الفرس، عیون الاخبار، الکامل ابن اثیر و کتاب التّاج در امثال و حکم آورده شده است. منبع مهم دیگر امثال و حکم دهخدا، مجموعۀ امثال و حکم فارسی و عربی است که توسط نویسندگان دیگر تألیف شده است. فرهنگ‌های فارسی مانند برهان قاطع، مجموعۀ مترادفات و فرهنگ انجمن آرای ناصری نیز از منابع بوده است. دوستان دهخدا نیز به وی کمک کرده‌اند. ازجمله صادق هدایت مجموعه‌ای ۲۰ صفحه‌ای در حدود 2 هزار مثل را در اختیار دهخدا گذاشته است. تعداد از امثال فارسی در این کتاب وجود دارد که نخستین‌بار ضبط شده است.

روش ضبط مدخل‌ها

1. صفات مرکب، مانند: «بی‌ناخن»، «بزدل»؛
2. مصدرهای مرکب، مانند: «بزگرفتن»؛
3. تعبیرهای کنایی، مانند: «دسته‌گل به آب دادن»؛
4. اسم مرکب، مانند: «سنگ و سبو»؛
5. جمله، مانند: «دود از کنده برخیزد»؛
6. یک مصراع مانند: «زبان سرخ سر سبز می‌دهد بر باد»؛
7. یک بیت، مانند: «یارب مباد آنکه گدا معتبر شود **گـر معتبر شود، ز خدا بی‌خبر شود».

ویژگی‌ها

1. در امثال و حکم، برای هر مدخل، مثل‌ها و حکمت‌های مشابه آورده که باعث غنای کتاب شده است. همچنین، به پیروی از شیوۀ شاعران و نویسندگان کهن ایران ضرب‌المثل‌ها را به‌صورتی که در کتاب‌ها آمده، نقل کرده است نه به‌صورت فولکلوریک آن؛
2. در این کتاب، امثال مستهجن و کلمات رکیک ثبت نشده و یا کلمات آنها را اندکی تغییر داده یا برای آن توضیح و شرحی نوشته و توجیه کرده است؛
3. مؤلف امثال و حکم، در کنار نقل امثال گاهی به نقد مثل‌ها نیز پرداخته است؛
4. گاهی برخی از کلمات نامأموس را توضیح داده است تا برای مردم فارسی‌زبان از هر طبقه و صنفی قابل فهم باشد.

محبوبیت

امثال و حکم، از همان آغاز انتشار به عنوان اثر مهم در موضوع فولکلور ایران، مورد توجه و تحسین ادیبان، نویسندگان و صاحب‌نظران قرار گرفت و بین مردم از محبوبیت برخوردار شد.

نظر انتقادی دیگران

نقدهایی نیز بر این اثر وارد شده است. برای مثال:

1. برخی از محققان تعمیم مفهوم ضرب‌المثل را نقد کرده و معتقدند عباراتی را می‌توان در زمرۀ ضرب المثل‌ها محسوب کرد که مال خاص و بی‌تردید مردم باشد؛
2. امثال و حکم، آیات و اخبار و کلمات قصار بزرگان را بدون توجه به اینکه آیا در میان مردم رایج و متداول‌اند یا نه گردآورده، و در کنار هم قرار داده است؛
3. عبارت‌هایی را به‌عنوان ضرب‌المثل آورده است که نه‌تنها ضرب‌المثل نیستند، بلکه عامۀ مردم از آنها بی‌خبرند؛
4. برخی پژوهشگران، آوردن مَثل‌هایی که دربارۀ اقوام‌ بوده و بر برتری یکی بر دیگری دلالت دارد را تفرقه‌برانگیز ارزیابی کرده‌اند؛
5. ضرب‌المثل‌ها را گروه‌بندی نکرده و مثلهای عامیانه و کتابی را از هم جدا نکرده است؛
6. مثل‌ها را به اندازۀ کافی و یا هرگز شرح نداده و ضرب‌المثل‌های عربی را به فارسی برنگردانده است.

منابع

• آرین‌پور، یحیى، از نیما تا روزگار ما، تهران، نشر زوار، ۱۳۷۴ش.
• «خدمت گران‌بهاي دهخدا به فرهنگ و تمدن ايران»، خبرگزاری ایبنا، تاریخ درج مطلب: ۶ اسفند ۱۳۸۸ش.
• دبیرسیاقی، محمد، «امثال و حکم دهخدا»، مجلۀ آینده، سال پنجم، شماره 9-7، ۱۳۵۸ش.
• ذوالفقاری، حسن، «امثال و حکم»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: یکشنبه 24 آذر 1398ش.
• صمدی، بهاره و ابن‌الرسول، محمدرضا، «در نقد امثال و حکم دهخدا»، وب‌سایت متن‌شناسی ادب فارسی، تاریخ بازدید: 24 فروردین 1402ش.
• میرافضلی، علی، «امثال و حکم»، دانشنامۀ زبان و ادب فارسی، به‌کوشش اسماعیل سعادت، تهران، ۱۳۸۴ش.
• میرانصاری، علی و دیگران، «امثال و حکم»، وب‌سایت مرکز دائرةالمعارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: 20 خرداد 1399ش.