سراج التواریخ

سراج التواریخ؛ تألیف ملا فیض‌محمد کاتب هزاره

سراج التواریخ، کتاب مشهور تاریخی دربارۀ افغانستان.

سِرَاجُ التَوَارِیخ، کتابی دربارۀ تاریخ افغانستان است که توسط «ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»، به زبان فارسی نوشته شده است. این کتاب با استناد به منابع موثق، عهدنامه‌ها، فرامین رسمی دولتی و مدارک موجود در دارالانشاء دربار پادشاهی افغانستان نوشته شده و از اعتبار و اهمیت زیادی برخوردار است.

معرفی

سراج التواریخ، معتبرترین و مفصل‌ترین کتاب تاریخی افغانستان است که به‌دستور «امیر حبیب‌الله خان»، پادشاه وقت افغانستان و توسط «ملا فیض‌محمد کاتب هزاره»، نوشته شده است. این کتاب رویدادهای افغانستان را در قرن‌های هجده تا بیستم میلادی شرح می‌دهد. تدوین و ویرایش این اثر ده‌سال طول کشیده و نخستین‌بار در 1331ق در چاپخانۀ سنگی دارالسلطنۀ کابل چاپ شده است. عبارات و کلمات فارسی کتاب، توسط «میرزا عبدالطیف خان»، منشی دربار و عبارات و لغات عربی آن توسط «مولوی عبدالرؤوف خان» تصحیح می‌شد و پس از مطالعۀ امیر حبیب‌الله، اجازۀ چاپ می‌یافت.

زبان کتاب

سراج التواریخ به نثر فارسی نوشته شده است که در جلد اول و دوم لحنی ادبی دارد و مانند نثر معمول منشیان در اوائل قرن بیستم زبان فارسی است؛ اما جلد سوم به‌پیروی از انشاپردازان قدیم نوشته و عبارات آن با سجع و قافیه آراسته و از آوردن لغات و ترکیبات عربی پرهیز شده است.

منابع سراج التواریخ

سراج التواریخ با استناد به عهدنامه‌ها، فرامین رسمی دولتی، اسناد و مدارک موجود در «دارالانشاء» دربار پادشاهی افغانستان و آرشیو دولتی نوشته شده است. در مقدمۀ سراج التواریخ، از کتاب‌های زیر به‌عنوان منبع این اثر یاد شده است: «جهان‌گشای نادری»، «تاریخ سر جان ملکم»، «تاریخ احمدی»، «خزانۀ عامره»، «ناسخ التو اریخ»، «رسالۀ عربیۀ سید جمال‌الدین»، «تاریخ سلطانی»، «رسالۀ علی‌قلی میرزا اعتضاد السلطنه»، «رسالۀ محاربۀ کابل و قندهار»، و «کتاب منظومۀ حمید کشمیری».

اعتبار

سراج التواریخ از نظرصحت اسناد از معتبرترین کتاب‌های تاریخ دانسته شده و از محبوبیت و مقام ارجمندی نزد اندیشمندان برخوردار است. صحت و اعتبار این اثر باعث شده است تا مورخان به‌عنوان مرجع مهم از آن در نقل و تحلیل رویدادهای سده‌های اخیر افغانستان استفاده کنند.

روش نگارش

روش ثبت رویدادها در سراج التواریخ، بر مبنای «کرونولوژی» (ثبت رویداد مبتنی بر توالی تاریخی) است؛ یعنی در مرحلۀ اول، دورۀ حکومت‌ها را در نظر دارد و در مرحلۀ دوم، سال‌های حکمرانی از سال اول حکومت پادشاه آغاز شده و تا سال آخر ادامه می‌یابد و سپس سال‌ها به ماه و ماه به روز تقسیم می‌شود. به‌همین دلیل، جلدهای چهارگانۀ سراج التواریخ، به دوره‌های زمامداری حکومت‌ها تقسیم‌بندی شده است که از عصر «احمدشاه ابدالی» در 1186ق شروع و به سال اول حکومت امیر امان‌الله خان در 1297ق پایان می‌یابد. از نظر روش بیان رویدادها، این اثر با رویکرد زیرکانه و با عبارت‌های تعارفی، مانند ستایش دستگاه حاکم با القاب و اوصاف تمجیدآمیز و ناسزاگویی به مخالفان نوشته شده تا حساسیت حاکمان برانگیخته نشود و یک سلسله حقایق دربارۀ ستم حاکمان و نقض حقوق اساسی اقلیت‌های قومی و مذهبی، به‌صورت مفصل و مستند در تاریخ ثبت شود.

شيوۀ ادبي نگارش

شيوۀ نگارش سراج التواریخ به‌ نثر فارسی که مانند زبان عربي تابع قواعد و اصول ادبي است، این کتاب را مانند «تاریخ بیهقی» به یک متن معتبر ادبی تبدیل کرده است. این اثر، با عبارات ادبی و با نثر فني و منشيانه نوشته شده؛ اما محتوای کتاب قربانی آرايش كلام نشده و قدرت طبع و احاطة ذهن نویسنده را بر فنون ادب و دانستن رویدادها نشان داده است.

محتوای کتاب

1. جلد اول سراج التواریخ که تألیف آن در 1325ق به‌پایان رسیده است، شامل رویدادهای دوران پادشاهان «سَدُوزایی» است که مدت 98 سال را در بر می‌گیرد. در این جلد، حوادث سیاسی و اجتماعی، موقعیت جغرافیایی و نژادنامۀ افغانستان به‌تفصیل بحث شده است.
2. جلد دوم، از آغاز به‌قدرت رسیدن خاندان «محمدزایی» ‌شروع می‌شود و تا رویدادهای سال 1297ق را در بر می‌گیرد. جلد اول و دوم، در 1331ق کابل به‌چاپ رسیده که در مجموع دارای 378 صفحه است.
3. جلد سوم سراج که بزرگترین و مهمترین قسمت این کتاب است، حوادث شانزده‌سالۀ افغانستان را در دوران حکومت «امیر عبدالرحمن خان» از 1297ق تا 1314ق شامل می‌شود. در این جلد، دست‌نشاندگی امیر عبدالرحمن و خاندان حکومتی توسط انگلستان و رفتار خشن وی نسبت به اقلیت‌های قومی به‌ویژه هزاره‌ها و شعیان، با روش ابتکاری شرح داده شده که مهمترین آنها عبارت است از: قتل‌عام، شکنجه، آوارگی مردم هزاره و به‌بردگی گرفتن زنان و مردان آنها، ترویج اختلافات قومی و مذهبی، برپایی کله‌منارها، وضع مالیات سنگین و رواج رشوه‌خواری در میان مأموران دولتی.
4. جلد چهارم، رویدادهای شش سال اخیر پادشاهی عبدالرحمان و تمام دورۀ حکمرانی و قتل حبیبالله خان را شامل می‌شود. در سال 1388ش دولت افغانستان این جلد را از یک کتابخانه شخصی به‌قیمت 25 هزار دلار خریداری کرد و هم‌اکنون در آرشیو ملی نگهداری می‌شود.
5. جلد پنجم دربارۀ هشت سال و سه ماه سلطنت امان‌الله خان بوده است؛ اما اکنون سرنوشت این جلد معلوم نیست.

اهمیت

الف) تاریخی

1. سراج التواریخ کتابی است که رویدادهای سیاسی سه قرن اخیر افغانستان را به‌صورت جامع شرح داده است و در خلال آن، روایت کامل از پاک‌سازی قومی هزاره‌های شیعه توسط امیر عبدالرحمن ارائه کرده است؛
2. گزارش دقیق از رویدادهای تاریخی، حقیقت‌گویی، متکی بودن گزارش‌ها بر مدارک و اسناد بایگانی دولتی و کتاب‌های ثبت فرامین، از دیگر وجوه اهمیت این اثر تاریخی است؛
3. سراج التواریخ، مرجع بسیاری از کتاب‌های تاریخی در داخل و خارج از افغانستان قرار گرفته است؛ به‌همین دلیل، نویسندگان و محققان هرگونه پژوهش را بدون مراجعه به این کتاب ناقص می‌خوانند.
4. پژوهشگران، نویسندۀ سراج التواریخ را «پدر تاریخ افغانستان»، «تاریخ‌آفرین تاریخ‌آفرینان»، «بیهقی ثانی» و سراج التوارایخ را «ام‌التواریخ» نامیده‌اند؛
5. حقیقت‌پژوهی، ایمان و تعهد نویسندۀ کتاب به راستی و درستی، این اثر را در تاریخ‌نگاری مورد توجه نویسندگان و محققان قرار داده است؛
6. چون نویسندۀ سراج التواریخ در دربار حضور داشته است، اخبار و گزارش‌های وی بسیار دقیق و قابل اطمینان بوده است. خود نویسنده، شاهد عینی جزئیات روزمرۀ امور بوده و بسیاری از رویدادها را دیده است؛
7. تعهد و پایندی به امانت‌داری و تعهد نویسنده به اندازه‌ای است که وقتی مطلب را از منبع دیگری نقل می‌کند، نام منبع را با جزئیات می‌آورد.

ب) ادبی

سراج التواریخ از نظر نثر نوشتاری نیز بسیار مهم است و برای پژوهشگران ادبیات فارسی در افغانستان می‌تواند منبع با ارزشی باشد.

ویژگی‌های ادبی

1. استعاره و تشبيه

در این اثر، تركيب‌هاي اضافي و استعاره زیاد به کار رفته است مانند: رشتۀ منازعه، طريقۀ مصالحه، طناب عدوات، دشت كربت، سعادت ديدار، چهرۀ حيات، تخت عزت، مهميز ستيز، تكاور عزم، خاك هستي، لوث حسد، جادة بطالت، غبار كدورت، آب ملاطفت، وادي حرمان، اسپ فرار، برگستوان زمهرير.

2. سجع

صنعت ادبی «سجع» در تمام سراج التواريج به‌شیوۀ مناسب و کارآمد استفاده شده است مانند: رايات عاليات فيروزي سمات، خدام اخلاص كيش صداقت انديش، تيغ آبدار و توپ و تفنگ آتشبار، از خواب غفلت بيدار و از بادة بي‌خبري هوشيار نشده بود.

3. جناس، تضاد و رعايت تناسب

در سراج التواریخ، واژگان متجانس، كلمات متضاد یا متناسب به کار رفته است که با زیباسازی متن کتاب، خواننده را مطالعه تشویق و فهم مطلب را آسان می کند.

4. تركيب‌هاي توصيفي

تركيب‌هاي دلپذير توصیفی، به‌صورت مناسب در سراج التواریخ به‌کار رفته است تا از يك سو موصوف را نيكو وصف کند و از سوي ديگر تركيب تازه بسازد مانند: زنان چابك دست خاراشكاف، طبل خودسري به آواز درآورد، دامن ضمير شان به لوث حسد آلوده گشته، به اندرز و نصحيت در به شاهراه هدايتش آرند.

واژگان غیرفارسی در سراج التواریخ

در كتاب سراج التواريخ، واژگان عربي زیاد به‌کار رفته است که برخی از آنها نامأنوس بوده و در حاشیۀ کتاب تفسیر شده است. همچنین، كلمات تركي و مغولي به‌شيوۀ مورخان دورۀ تيموري استفاده شده است، مانند: ياسا رسانيد (قانوني)، ايلغار (هجوم)، كنكاش (مشوره و مباحثه)، الگا (جلگه، وادي)، قابوچي (دربان) و الوس (قبيله وطايفه).

حذف و سانسور

در چاپ نخست این اثر به‌دستور شخص امیر حبیب‌الله خان بخشی‌های از جلد سوم کتاب حذف و سانسور شده بود؛ اما «عبدالعلی مزاری» دبیرکل حزب وحدت اسلامی افغانستان، با تهیۀ کپی از اصل دست‌نوشتۀ سانسورنشده، برای نخستین بار امکان چاپ عاری از سانسور این کتاب را میسر کرد.

تصحیح و چاپ جدید

جلدهای اول تا سوم این اثر در 1392ش، با تلاش «محمدابراهیم شریعتی» و توسط انتشارات «عرفان» در تهران و جلد چهارم این کتاب نیز در 3 بخش توسط انتشارات «امیری» در کابل منتشر شده است. چاپ تازۀ این اثر، علاوه بر حروفچینی مجدد و ویرایش فنی، پیوست‌ها و پاورقی‌هایی را نیز با خود دارد.

منابع

• احمدی، محمدامین، «تسخیر هزارۀ یاغستان به‌روایت سراج التواریخ»، مجموعه مقالات پدر تاریخ‌نگاری افغانستان (سمینار علمی گرامی داشت هشتادوششمین سالگرد وفات علامه فیضمحمد کاتب هزاره)، به‌کوشش حسین حیدر بیگی، کابل، بنیاد اندیشه، ۱۳۹۶ش.
• بیگ‌باباپور، یوسف، «سراج التواریخ ملا فیض‌محمد کاتب هزاره‌ای»، مجلۀ آینۀ پژوهش، شماره 132، بهمن و اسفند 1390ش.
• «روایت مظلومیت شیعیان افغانستان در سراج‌التواریخ»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۹ مرداد ۱۳۹۲ش.
• «‌سراج التواريخ اثر ماندگار كاتب هزاره»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن1396ش.
• «سراج‌ التواریخ، مهم‌ترین اثر حوزه تاریخ افغانستان در ایران تجدید چاپ شد»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: 13 آذر 1392ش.
• موسوی، ام‌فروه و زندیه، حسن، «شیوۀ تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نگری فیضمحمد کاتب (بر اساس سراج التواریخ)»، مجلۀ سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، درۀ 12، شمارۀ 4، ص73.
• یسنا، یعقوب، «زندگی‌نامه و آثار فیض محمد کاتب»، وب‌سایت خراسان زمین، تاریخ درج مطلب: 25 خرداد 1387ش

.