بهزیستی ذهنی

بهزیستی ذهنی؛ قضاوت مثبت از زندگی و احساس خوب.

بهزیستی ذهنی، شاخه‌ای از علوم رفتاری است که در آن، نوع قضاوت افراد از زندگی آنها مورد مطالعه قرار می‌گیرد. این مفهوم روان‌شناسی، تعریفی است که فرد از یک زندگی خوب داشته و در واقع اشاره به شادکامی دارد. افرادی که احساس بهزیستی ذهنی بالایی دارند، لذت و خوشی زیاد و ناراحتی کمتری داشته و از زندگی خود احساس رضایت بیشتری دارند.

تاریخچه

مفهوم بهزیستی ذهنی، برای نخستین‌بار، در سال 1984م، توسط روان‌شناسی به‌نام «اد دینر» مطرح شد. او مدلی از بهزیستی ذهنی را معرفی کرد که از سه قسمت تشکیل می‌شد: 1. عاطفۀ مثبت مکرر (شامل تجربۀ مکرر احساسات و حالات مثبت)؛ 2. عاطفۀ منفی نادر (شامل تجربه نکردن احساسات یا خلق‌وخوی منفی)؛ 3. ارزیابی‌های شناختی (که به نحوۀ تفکر مردم در مورد زندگی خود و رضایت کلی از زندگی مربوط می‌شود).

مفهوم بهزیستی ذهنی، از همان ابتدا، به‌عنوان معیاری برای سنجش رضایت کلی از زندگی، شادی و رفاه در نظر گرفته شد. در بسیاری از تحقیقات روان‌شناختی نیز از این مفهوم به‌عنوان نشانگر سلامت فرد استفاده می‌کنند.

مفهوم‌ بهزیستی ذهنی در جامعه‌شناسی

گروهی از جامعه‌شناسان بر این باورند که بهزیستی ذهنیِ افراد، شامل اطلاعات مهمی در زمینۀ کیفیت نظام اجتماعی است که افراد در آن زندگی می‌کنند؛ برای مثال، اگر افراد احساس بدی داشته باشند، نشان‌دهندۀ مناسب نبودن نظام اجتماعی برای سکونت آدمی است. بنابراین، بهزیستی ذهنی سرنخ‌هایی را دربارۀ یک جامعۀ قابل زندگی‌تر فراهم می‌کند.

کارشناسانِ علم جامعه‌شناسی، مفهوم بهزیستی ذهنی را داشتن احساس خوب در زندگی می‌دانند. آنها معتقدند فردی که دارای بهزیستی ذهنی است، شاهد رضایت از زندگی و لذت مکرر بوده و به‌ندرت، درگیر احساسات نامطلوب می‌شود. پژوهشگران بر این باورند که تفکرات جامعه‌شناختی بهزیستی ذهنی، علاوه بر احساس فرد نسبت به یک پدیده، به چرایی این احساس نیز می‌پردازد.

مؤلفه‌ها

این نوع از بهزیستی شامل دو مؤلفه است:

1. مؤلفۀ عاطفی که خود به عواطف مثبت و منفی تقسیم می‌شود؛
2. مؤلفۀ شناختی که در بیشتر مواقع به رضایت از زندگی اشاره دارد.

نشانه‌ها

کارشناسان، برخی علائم کوتاه‌مدت و بلندمدت را نشان‌دهندۀ بهزیستی ذهنی می‌دانند؛ مانند:

1. سلامتی (افراد دارای بهزیستی ذهنی، سالم‌تر بوده و از عمر طولانی‌تری برخودار خواهند بود)؛
2. داشتن روحیۀ سازندگی و خلاقیت؛
3. همکاری با دیگران؛
4. داشتن حداقل رفتارهای مخاطره‌آمیز؛
5. تمایل به کسب درآمد بیشتر؛
6. داشتن روابط اجتماعی بهتر؛
7. پذیرش دیگران؛
8. تجربه کردن احساس معنا؛
9. هدف داشتن؛
10. تعلق داشتن و پذیرفته شدن توسط دیگران؛
11. حس استقلال داشتن؛
12. احساس نزدیکی سطح زندگی فرد با زندگی ایده‌آل مدنظر او؛
13. احساس رضایت از زندگی؛
14. احساس رسیدن به خواسته‌ها؛
15. غلبۀ احساسات مثبت فرد بر احساسات منفی او؛
16. شرکت در اعمال معنوی.

عوامل تهدیدکنندۀ بهزیستی ذهنی

کارشناسان، امروزه، برخی عوامل را تهدیدکنندۀ بهزیستی ذهنی و شادمانی می‌دانند؛ مانند:

1. تهدیدهای خشونت‌آمیز ناشی از صنعتی‌شدن جنگ؛
2. متزلزل شدن ریشه‌های اعتماد به نظام‌های انتزاعی، مانند آثار وخیمی که تولیدات صنعتی به بار می‌آورند؛
3. بی‌معنایی شخصی و احساس ناامنی و اضطراب وجودی.

انواع

کارشناسان، دو نوع کلی از بهزیستی ذهنی را معرفی کرده‌اند:

1. بهزیستی تجربه شده: این نوع از بهزیستی ذهنی که توسط برخی از متخصصان به «رفاه لذت‌گرا» نیز معروف است، بر میزان و شدت احساس شادی توسط افراد تأکید می‌کند. افرادی که این نوع از بهزیستی ذهنی را تجربه کرده باشند، سیستم ایمنی قوی‌تری داشته و از سطح سلامتی بالاتری برخودار هستند.
2. بهزیستی اودایمونیک: این نوع از بهزیستی از داشتن یک زندگی معنادار ناشی شده و به ارزیابی افراد از زندگی و شادی آنها کمک می‌کند. از جمله مؤلفه‌های این نوع از رفاه ذهنی می‌توان به تلاش برای رسیدن به اهداف، مراقبت از دیگران، یافتن احساس هدف و زندگی براساس ایده‌آل‌های شخصی خود اشاره کرد.

افزایش بهزیستی ذهنی

برخی از صاحب‌نظران حوزۀ جامعه‌شناسی، عواملی را در راستای افزایش بهزیستی ذهنی اعضای جامعه معرفی کرده‌اند که می‌توانند از سوی دولت‌ها اجرایی شوند؛ مانند:

1. کاهش مصرف زیاد (از طریق وضع مالیات‌های سنگین برای کالاهای لوکس)؛
2. محدود کردن تبلیغات (به‌ویژه آن گروه از تبلیغاتی که از تصاویر زندگی غیرقابل دسترس برای یک فرد معمولی، استفاده می‌کنند).

گروهی دیگر از کارشناسان نیز برخی استراتژی‌ها را در راستای افزایش بهزیستی ذهنی توسط خود فرد، ارائه کرده‌اند؛ مانند:

1. ایجاد روابط مثبت؛
2. انجام تمرینات بدنی و ورزش؛
3. تمرین شکرگزاری؛
4. تعیین اهداف معنادار برای زندگی.

بهزیستی ذهنی کودکان

کارشناسان حوزۀ کودک بر این باورند که سطح بهزیستی ذهنی کودکان، پیش‌بینی‌کنندۀ امکان رشد بهینۀ آنها است. به‌عبارت دیگر، فهم کامل عملکرد کودک، از طریق ارزیابی سطح بهزیستی ذهنی او امکان‌پذیر می‌شود. کارشناسان، برای فرآیند ارزیابی بهزیستی ذهنی کودکان، بر اصول روان‌شناسی مثبت‌گرا و نیز توانایی‌های کودک تمرکز می‌کنند. در واقع، بهزیستی ذهنی کودک، در چارچوب نظریه‌های ذهنیت‌گرای بهزیستی به‌معنای رضایت کودک از (جوانب مختلف) زندگی و تجربۀ بیشتر عواطف مثبت نسبت به عواطف منفی است.

این مفهوم، همچنین، در کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد انجام شده و از آن به‌عنوان راهی به‌منظور درک دیدگاه‌های کودکان و شنیده شدن صدای آنها یاد می‌کنند. این کنوانسیون، چارچوبی را برای فهم بهزیستی ذهنی کودکان ارائه کرده که شامل چهار رکن اساسی است:

1. عدم تبعیض؛
2. توجه به منافع عالیۀ کودک؛
3. امکان رشد و بقای کودک؛
4. احترام به دیدگاه‌های کودک.

تحقیقات صورت‌گرفته در این زمینه، نشان داده‌اند که سطح پایین بهزیستی ذهنی در کودکان، به‌عنوان یک عامل خطرناک محسوب می‌شود که با کیفیت زندگی پایین، موجب بروز اختلال‌ها و مشکلاتی مانند بیماری‌های روانی و اختلال سلوک خواهد شد. این عوامل، به‌ویژه در دوران اولیۀ رشد کودک، با آسیب‌های بیشتری همراه خواهد بود. کارشناسان، سطح بهزیستی ذهنی دوران کودکی را تعیین‌کنندۀ سطح عواطف مثبت فرد و کیفیت تعاملات اجتماعی او در دوران بزرگسالی می‌دانند.

پژوهشگران، همچنین، از وجود دو اصل مهم در سنجه‌های بهزیستی ذهنی کودکان سخن گفته‌اند:

1. شرایط و محیط زندگی کودک، امکان استفاده از تمامی ظرفیت‌ها و پرورش دادن استعدادهای مرتبط با مرحلۀ رشد کودک به‌طوری که برای آینده‌ای مطلوب آماده باشد.
2. داشتن توانایی تعامل به سبکی کودکان با جهان؛ برای مثال، کودک باید توانایی درگیرشدن با زندگی را با آرامش و احساس امنیت، کنجکاوی و اکتشاف و به‌صورتی خودجوش و بدون برنامه‌ریزی داشته باشد.

بهزیستی ذهنی و ثروت

بر اساس پژوهش‌های صورت‌گرفته در سراسر جهان، هرچند، سطح بهزیستی ذهنی در جوامع خیلی فقیر روندی نزولی دارد، اما این میانگین پس از رسیدن به سطح معینی از رفاه، دیگر همگام با افزایش ثروت، تغییر نکرده و افزایش نمی‌یابد. به‌همین دلیل است که پژوهشگران، از وجود یک رابطۀ مشروط بین رفاه مادی یا رونق اقتصادی و سطح بهزیستی ذهنی افراد خبر داده‌اند. در حقیقت، عوامل متعددی همچون عوامل جسمی، عاطفی، رفتاری و اجتماعی، در بهزیستی ذهنی، به‌صورت همزمان، تأثیرگذار هستند.

بهزیستی ذهنی و شکوفایی ذهنی

از جمله راه‌های افزایش سلامت سیستم عصبی، مشغول کردن آن به فعالیت‌های جسمانی منظم است. بدن، از طریق فعالیت جسمانی که منجر به افزایش آمادگی جسمانی و نیز ارتقاء عملکرد شناختی مغز می‌شود، به کارکرد صحیح ذهن کمک می‌کند. فردی از که از نظر بهزیستی ذهنی در شرایط خوبی قرار دارد، از حس کنترل، شایستگی و عزت نفس بالایی برخودار بوده و در نتیجه، خلاقیت او رشد کرده و ایده‌های جدیدی در شرایط گوناگون ارائه می‌دهد.

منابع

• «بهزیستی ذهنی چیست؟»، خبرگزاری حقوق نیوز، تاریخ بازدید: 8 اسفند 1401ش.
• پیکانی، تکتم و دیگران، «بهزیستی ذهنی کودک؛ مروری بر تعاریف و سنجه‌ها»، فصلنامۀ رفاه اجتماعی، دوره 19، شماره 72، 1398ش.
• شیخی، منصوره و دیگران، ««مشخصه‌های روان سنجی مقیاس رضایت از زندگی»، مجلۀ اندیشه و رفتار، دوره 5، شماره 19، 1390ش.
• گیدنز، آنتونی، پیامدهای مدرنیته، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران، مرکز، 1377ش.
• موسوی، مهری سادات و دیگران، «طراحی مدل سنجش ابعاد اجتماعی بهزیستی ذهنی»، نشریۀ اندازه‌گیری تربیتی، دوره 8، شماره 31، 1397ش.
• Ben-Arieh, A, “Where are the children? Children’s role in measuring and monitoring their well-being”, Social Indicators Research, 2005.
• Diener, E. Suh, E. & Oishi, S, "Recent findings on subjective well-being", Indian Journal of Clinical Psychology, 1997.
• Eid, M., & Larsen, R. J, “The science of subjective wellbeing”, Guilford Pres, 2008.
• Frank, F. H, “Luxury fever: Why money fails to satisfy in an era of excess”, New York, free press, 1999.
• Hejazi E, Sadeghi N, Shirzadifard M, “The relationship between basic beliefs and perception of parental relationships and students’ subjective well-being”, Journal of School Psychology, 2014.
• Veenhoven, R, "Sociological Theories of Subjective Well-being", In: Michael Eid & Randy Larsen (Eds). "The Science of Subjective Well-being: A tribute to Ed Diener", Guilford Publications, New York, 2008.