تیله بازی
تیله بازی؛ بازی با گلوله‌ای کوچک و توپُر از جنس سنگ یا شیشه
تیله، به‌معنی سفال شکسته‌ی خردشده است.[۱] تیله، تشله یا گوله، در اصطلاح به اسباب‌بازی کروی‌شکل کودکان گفته می‌شود که از جنس سنگ یا شیشه است.[۲] تیله‌های شیشه‌ای معمولا دارای رگه‌های رنگی هستند که بر زیبایی و جذابیت آن‌ها می‌افزاید.
پیشینه تیله‌بازی، که هنوز در بسیاری از نقاط ایران مرسوم است، تا دوران صفویان قابل رهگیری است.[۳] این بازی را در افغانستان، «گولّه بازی»، در خراسان، «توشله بازی» و در خوزستان، «فِنگ بازی» می‌گویند.
شیوه بازی با تیله
در این بازی، تیله‌ای را به‌عنوان نشان، روی نقطه‌ای مشخص قرار می‌دهند و تلاش می‌کنند که با سایر تیله‌ها، آن را بزنند. استفاده از تیله‌های شیشه‌ای، در سال‌های اخیر، متداول شده و پیش‌تر، از تیله‌های سنگی، گوی‌های گِلی، گردو یا فندق استفاده می‌شد.[۴]
تیله بازی در نقاط مختلف ایران
در کیش، بازیکنان، تیله‌ای روی زمین هموار قرار داده، سپس هر بازیکن، یک تیله را به فاصله‌ای برابر از گوی میانی قرار می‌دهند و به نوبت، به تیله‌ی خود ضربه می‌زنند. برنده، کسی است که تیله‌ی او به گوی میانی برخورد کند.[۵]
تیله بازی در سروستان به «لپری فرنگی»[۶] و در شیراز به «گلوله بازی» معروف است. شیرازی‌ها، برای انجام این بازی، تیله‌های خود را روی خطی مستقیم قرار می‌دهند و تیله اول را «کله» می‌نامند. کله، امتیازی ویژه است که به فرد نخست داده می‌شود. سپس، نفر اول، باید تلاش کند تا تیله بعد از خود را بزند، اگر موفق شد برای زدن تیله نفر سوم نیز بخت‌آزمایی می‌کند، در غیر این صورت، نفر دوم میدان را در دست گرفته و به زدن تیله‌ها، با استفاده از تیله خود اقدام می‌کند.[۷]
تیله بازی در میان بختیاری‌ها با اندکی تفاوت انجام می‌شود. آن‌ها به تیله بازی «قالاچ» یا «گیج‌بازی» می‌گویند و برای اجرای آن، گودالی کوچک در کنار دیوار حفر می‌کنند. سپس، ترتیب نفرات را به قید قرعه مشخص کرده و هر نفر، باید تلاش کند تا تیله‌ی خود را به داخل گودال بیندازد.[۸]
در بازی «چق و فنگ» در ایلام، که مشابه همین تیله بازی است، باید بازیکنان صدای برخورد تیله بازیکن با گوی نشانه را بشنوند، در غیر این صورت، آن بازیکن، امتیازی به‌دست نمی‌آورد.[۹]
در سبزوار و بیرجند، این بازی به‌ترتیب به نام‌های «تیشله بازی» و «تُشله بازی» معروف است. در این مناطق، افراد، در ابتدا سه گودال کوچک را کنده (با فاصله‌های معین از هم)، سپس با شیر یا خط، ترتیب بازی بازیکنان را مشخص می‌کنند. تیله آخرین بازیکن، در کنار گودال اول قرار داده می‌شود و نفر اول باید با تیله خود، آن را بزند. بازیکن، درصورتی‌که تیله دیگری را زده یا تیله خود را به یکی از گودال‌ها بیندازد، برنده است.[۱۰]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه تیله، سایت واژه‌یاب.
- ↑ معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژه تیله، سایت واژه‌یاب.
- ↑ شاردن، سیاحت‌نامه، ج4، ۱۳۵۰ش، ص194.
- ↑ علمداری، فرهنگ عامیانۀ دماوند، ۱۳۷۹ش، ص۷۰؛
جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، ۱۳۴۱ش، ص۶۳؛
وکیلیان، احمد، «بازی‌های کودکان ایران و جهان و پیوند فرهنگی آن‌ها»، ص۶۱-۶۲؛ بهروزی، واژه‌ها و مثل‌های شیرازی و کازرونی، ۱۳۴۸ش، ص۱۷۴. - ↑ مختارپور، دو سال با بومیان جزیرۀ کیش، ۱۳۸۷ش، ص۵۹۴-۵۹۵.
- ↑ همایونی، فرهنگ مردم سروستان، ۱۳۷۱ش، ص۴۸۸.
- ↑ خدیش، فرهنگ مردم شیراز، ۱۳۷۹ش، ص۳۰۸-۳۰۹.
- ↑ ارشادی، فرهنگ بختیاری، ۱۳۸۸ش، ص۱۰۷۵-۱۰۷۶.
- ↑ محمدی، فرهنگ بازی‌های محلی ایلام، ج3، ۱۳۸۴ش، ص69-70.
- ↑ بیهقی، دائرةالمعارف بزرگ سبزوار، ج1، ۱۳۸۳ش، ص177-178؛
احمدی بیرجندی، «بازی‌های شیرین سنتی»، ۱۳۵۳ش، ص۷۰.
منابع
- احمدی بیرجندی، احمد، «بازی‌های شیرین سنتی»، هنر و مردم، تهران، س13، شماره 149، ۱۳۵۳ش.
- ارشادی، عیدی‌محمد، فرهنگ بختیاری، تهران، آرون، ۱۳۸۸ش.
- بهروزی، علینقی، واژه‌ها و مثل‌های شیرازی و کازرونی، شیراز، اداره کل فرهنگ و هنر فارس، ۱۳۴۸ش.
- بیهقی، محمود، دائرةالمعارف بزرگ سبزوار، سبزوار، آژند، ۱۳۸۳ش.
- جمال‌زاده، محمدعلی، فرهنگ لغات عامیانه، به‌تحقیق محمدجعفر محجوب، تهران، سخن، ۱۳۴۱ش.
- خدیش، حسین، فرهنگ مردم شیراز، شیراز، نوید شیراز، ۱۳۷۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 اردیبهشت 1401ش.
- شاردن، ژان، سیاحت‌نامه، ترجمۀ محمد عباسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۰ش.
- علمداری، مهدی، فرهنگ عامیانۀ دماوند، به‌تحقیق فرهاد فیاض، تهران، فیض کاشانی، ۱۳۷۹ش.
- محمدی، آیت، فرهنگ بازی‌های محلی ایلام، تهران، سمیرا، ۱۳۸۴ش.
- مختارپور، رجبعلی، دو سال با بومیان جزیرۀ کیش، تهران، ورجاوند، ۱۳۸۷ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 1 اردیبهشت 1401ش.
- وکیلیان، احمد، «بازی‌های کودکان ایران و جهان و پیوند فرهنگی آن‌ها»، مجموعه مقالات نخستین همایش بازی، فرهنگ، جوانان، تهران، ۱۳۸۲ش.
- همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش.