جشن سروشگان

جشن سروشگان؛ جشنی باستانی به‌منظور پاسداشت ایزد سروش.

جشن سروشگان، از جشن‌های باستانی ایرانیان است که در هفدهمین روز از فروردین برگزار می‌شود. ایرانیان که دارای آیین‌های قومی و جشن‌های کهن بسیاری بوده‌اند، همواره، نگاهی دینی و معناگرا به حیوانات و طبیعت داشتند. آنها، خروس و به‌ویژه خروس سپید را از مرغان بهشتی محسوب کرده و آن را به‌دلیل بانگ بامدادی، نمادی مادی از سروش می‌دانند. از سوی دیگر، سروش، ایزد پیام‌آور خداوند و نگهبان بیداری بوده است. به‌همین دلیل، ایرانیان، این روز را گرامی داشته و در آن به نیایش پروردگار خود می‌پرداختند.

مفهوم‌شناسی

سروش به‌معنای فرشته، نام روز هفدهم از هر ماه شمسی و نماد فرمانبرداری از اهورامزدا در دین زردشتی است که به حساب و کتاب در روز رستاخیز مشغول می‌شود. علاوه بر آن، دهخدا، سروش را فرشته، جبرئیل و گوشه‌ای در دستگاه ماهور (رشتۀ موسیقی) دانسته است.

سروش در فرهنگ ایرانیان

ایرانیان باستان، برای روزها و ماه‌های سال، اسامی مشخصی را انتخاب می‌کردند. از آن جمله می‌توان به هفدهمین روز از هر ماه اشاره کرد که «سروش» نام داشته است. جشن سروشگان نیز در نخستین «سروش‌روز» هر سال در فروردین‌ماه برگزار می‌شود. سروش، در ایران باستان، نماد خروس بوده که از جمله مرغان بهشتی نیز به‌شمار می‌رفته است. علاوه بر آن، سروش، از ایزدان بزرگی محسوب می‌شده که نگهبان پیمان‌ها بوده و بر نظم جهانی دستور می‌داده است. این ایزد باستانی، زمزمه کردن و نیایش را به مردم آموخته و در هنگامۀ پیش از طلوع آفتاب، مردم را به بیداری و نیایش پروردگار فرا می‌خوانده است.

خروس در فرهنگ ایرانیان، پرنده‌ای خوش‌یمن بوده است. زرتشتیان، خروس را موجودی ضددیو، پیک سحرخیز و مظهر عبادت می‌دانستند. این باور در کتاب دینی آنها یعنی اوستا نیز آمده و آن را از پرندگانی معرفی کرده که در سپیده‌دم، آواز سرداده و مردمان را به نماز و نیایش و نفرین بر دیوان فرامی‌خوانده است. ایرانیان، از دوران باستان، با صدای همین مرغ بهشتی، از خواب برخاسته و پس از انجام نیایش، به‌دنبال کسب روزی راه افتاده و معتقد بودند که خداوند، روزی را در همان سپیده‌دم صبحگاهان تقسیم می‌کند. این باور در دین اسلام نیز وجود دارد و مسلمانان معتقدند که فاصلۀ زمانی طلوع فجر تا طلوع آفتاب، ساعتی از ساعات بهشت بوده و آثار و برکات بسیاری دارد. آنها بر این باورند که در این ساعت، خوشبختی و سعادت دنیا و آخرت در میان افراد تقسیم شده و کسانی که بیدار باشند، از بدبختی‌ها رهایی خواهند یافت. این باور به برتر بودن برخی ساعات در طول شبانه‌روز، در قرآن نیز آمده و این کتاب آسمانی تأکید می‌کند که تفاوت میان برخی ساعات و روزها، چنان روشن است که سرنوشت آدمی را تغییر می‌دهد. سحرگاهان، از جمله زمان‌هایی است که مورد تأکید قرآن بوده و نماز شب و استغفار در آن، آدمی را به مقام احسان می‌رساند. خروس، در ایران اسلامی نیز نمادی از سحرخیزی بوده و پرنده‌ای است که در هنگام سحر، با صدای خود مردم را بیدار کرده و بر سر سجاده‌ها می‌نشاند.

در زبان عربی نیز خروس را همان جبرائیل می‌دانند که فرشتۀ پیام‌آور الهی است. در برخی متون کهن آمده است که جبرائیل، شب‌هنگام، سه‌مرتبه با جنیان جنگیده و ساحران را عذاب می‌داده است. یکی از این سه مرتبه، طلوع فجر است که در آن زمان، مرغان آواز سرداده، نباتات رشد کرده و به اهتزاز درآمده و بیماران، روحی تازه یافته و زمان، خوش‌وخرم می‌شود.

«یشت یازدهم» از کتاب اوستا نیز به این ایزد باستانی اشاره داشته و او را نخستین کسی معرفی می‌کند که به ستایش خداوند و نیایش امشاسپندان پرداخته است. او، همچنین، نخستین ایزدی بوده که آیین‌های مذهبی را به‌جای آورده و پنج گات‌های زرتشت را سروده است. سروش، همچنین در شاهنامۀ فردوسی به‌عنوان نخستین موجود ماوراءالطبیعه معرفی شده که به یاری کیومرث آمده و او را از توطئۀ اهریمن آگاه کرده است. علاوه بر آن، زمانی‌که خسرو پرویز، برای فرار از دست بهرام چوبین به کوه پناه برده و از خداوند طلب یاری کرده، سروش، همچون انسانی سواره با لباسی سبز، ظاهر شده و پس از نجات خسرو پرویز، به او مژدۀ حکومت می‌دهد.

در گذشته که خانه‌های ایرانیان دارای حیاط بود، بیشتر مردم ایران دارای پرندگانی همچون خروس و چند مرغ بودند، اما امروزه این حیوان خانگی کمتر در حیاط خانۀ کسی نگهداری می‌شود. امروزه، سروش تنها به‌عنوان پیام‌رسانی در ایران شناخته می‌شود که نقش پرنده‌ای، نماد آن است.

آداب جشن سروشگان

بررسی جشن‌های ایرانیان، آداب‌ورسوم برگزاری آنها و زمان پرداختن آنها، همگی نشان‌دهندۀ پیوند همیشگی آنها با پدیده‌های طبیعی، کیهانی و اقلیمی است. احترام و پاسداشت تمامی مظاهر طبیعت در این جشن‌ها و اعیاد به‌چشم خورده و همواره با سرور و شادی همراه بوده است. از دیگر ویژگی‌های عمومی این جشن‌ها می‌توان به گستردگی آنها اشاره کرد. مردم ایران، آیین‌ها و جشن‌های ملی خود را به‌صورتی یکپارچه و با همبستگی و همزیستی چشمگیری برگزار می‌کردند. در این میان، تفاوت‌های قومی، دینی، زبانی و فرهنگی عامل بازدارنده نبوده و تمامی ایرانیان برای نگهبانی از این آداب‌ورسوم تلاش می‌کرده‌اند. مورخانی همچون ابوریحان بیرونی به این جشن باستانی ایرانیان اشاره کرده‌اند. او در کتاب خود عنوان کرده که در این روز، مردم برای ستایش پروردگار خود به نیایشگاه‌ها رفته و به دعا و عبادت می‌پرداختند. برخی دیگر، این روز را روز «باژ» یا «باژ روز» به‌معنای روز زمزمه می‌خواندند که در آن مردم، با شست‌وشوی تن و روان خود در نیایشگاه‌ها حاضر می‌شدند.

جشن سروشگان در ادبیات فارسی

جشن سروشگان، از جمله جشن‌های باستانی ایرانیان است که در اشعار شاعران کهن نیز به آن اشاره شده است؛ برای مثال، فردوسی گفته است:

ز گیتی برآمد سراسر خروش

به آذر بد این جشن روز سروش

مسعود سعد سلمان نیز در شعر خود به این روز و جشن اشاره کرده است:

روز سروش است که گوید سروش

باده خور و نغمۀ مطرب نیوش

منابع

• قرآن کریم.
• «آداب روز جشن سروشگان+ تاریخچه و نماد 17 فروردین»، وب‌سایت نمناک، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1402ش.
• «جشن سروشگان زرتشت+ تاریخچه و نماد 17 فروردین»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ بارگذاری: 17 فروردین 1402ش.
• «جشن سروشگان و خروس‌های بامحل»، وب‌سایت مجلۀ فرهنگی وبلایت، تاریخ بارگذاری: 20 خرداد 1399ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1402ش.
• فردوسی، شاهنامه، پادشاهی یزدگرد بزه گر، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1402ش.
• مسعود سعد سلمان، توصیفات، ، سروش روز، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1402ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1402ش.
• «منظور از (روز رو اول صبح میدن) چیست؟»، وب‌سایت آسمونی، تاریخ بازدید: 14 شهریور 1402ش.
• «هفدهم فروردین، روز جشن سروشگان در ایران باستان»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ بارگذاری: 17 فروردین 1400ش.
• «همه چیز دربارۀ جشن سروشگان در ایران باستان»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ بارگذاری: 14 فروردین 1396ش.