جنگل ارسباران

جنگل ارسباران؛ از مناطق محبوب گردشگری در استان آذربایجان شرقی.

جنگل ارسباران، با چشم‌انداز طبیعی و زیبای خود، در سمت شمال شرقی استان آذربایجان شرقی قرار داشته و با عنوان «موزۀ حیات‌وحش ایران» شناخته می‌شود. علاوه بر نام ارسباران، از نام‌های دیگری همچون ارسبار، قره‌داغ یا قراچه‌داغ نیز برای اشاره به این منطقه استفاده می‌کنند. وجه اشتراک همۀ این نام‌ها، رودخانه ارس (آراز) و کوه قره‌داغ است. کارشناسان، دلیل نام‌گذاری این منطقه به قره‌داغ را وجود جنگل‌های انبوه دانسته‌اند. قَرَه در زبان ترکی به‌معنای انبوه و بزرگی است. نام ارسباران، در زمان پادشاهی رضاخان و با هدف نظارت بر چگونگی اسکان ایلات و سیاست دولت پهلوی در زدودن اسامی ترکی از مکان‌های تاریخی، بر این منطقه نهاده شد.

تاریخچه

پژوهشگران، جنگل‌های ارسباران را بازماندۀ جنگل‌های چند میلیون سالۀ هیرکانی و دورۀ سوم زمین‌شناسی می‌دانند که گونه‌های جانوری و گیاهی متفاوتی در آن سکونت دارند. یکی از کهن‌ترین منابعی که به این منطقه از ایران اشاره کرده، اثری از ابن‌حوقل (جغرافی‌دان) است. او، در قرن 4ق، از این منطقه با نام «سیاه‌کوه» یاد کرده که مردمانی ترک‌زبان در آن زندگی می‌کنند. یاقوت حموی نیز در حدود 800 سال پیش، ارسباران را با نام کلیبر یاد کرده و آن را منطقه‌ای بین آذربایجان و ایران معرفی کرده که دارای انارهایی با کیفیت، انجیر و انگورهای خوش‌طعم بوده است. او، همچنین، به خشک‌کردن این میوه‌ها در تنور، توسط مردم، اشاره کرده است، زیرا نور خورشید به‌صورت مستقیم در این منطقه نمی‌تابد.

در این منطقه از خاک ایران، رویدادهای سیاسی و آزادی‌خواهی بسیاری نیز رخ داده است. بابک خرمدین که از سرداران منطقۀ آذربایجان در زمان خلافت معتصم عباسی بود، توانست در حدود 20 سال در مقابل این دستگاه حکومتی مبارزه و مقاومت کند. قلعۀ بابک، مرکز فرماندهی این سردار ایرانی بود و گروهی که از او حمایت می‌کردند نیز خرمدینان نام داشتند. قلعه بابک، در 3 کیلومتری از شهر کلیبر و بالای کوهی تمام‌سنگی، ساخته شده و از نظر معماری، یکی از سازه‌های کم‌نظیر در ایران به شمار می‌رود. بابک خرمدین، نزد مردم در منطقۀ ارسباران به‌عنوان یک قهرمان ملی شناخته شده است. عاشیق‌های آذربایجانی، از رشادت‌های او شعر خوانده و مادران نیز در لالایی‌های خود از او یاد می‌کنند.

در دورۀ صفویان، این منطقه همواره مورد توجه پادشاهان صفوی بود و در تمام دورۀ حکومتی قاجاریان، ارسباران توسط شاهزادگان قاجاری اداره می‌شد. عباس میرزا، برای مدتی اهر را مرکز فرماندهی خود در برابر روس‌ها انتخاب کرد. در آن دوران، عشایر ارسباران به حمایت از پادشاه ایران پرداخته و بخشی از قشون ایران را تأمین کردند. همچنین، ارسباران، یکی از کانون‌های جنبش مشروطه در ایران بود. در دورۀ رضاشاه نیز بسیاری از کوچ‌نشینان در این منطقه یک‌جانشین شدند.

جمعیت‌شناسی

مردم ارسباران، بیشتر به زبان ترکی سخن می‌گویند؛ هرچند با زبان فارسی نیز آشنایی دارند. بیشتر این مردم، مسلمان و شیعۀ دوازده امامی هستند.

جغرافیا

1. موقعیت جغرافیایی: این جنگل‌های زیبا، با وسعت 120 هزار هکتار، در بخش جنوبی رود ارس و در سمت شمالی استان آذربایجان شرقی قرار گرفته‌اند. جنگل‌های ارسباران، در نزدیکی شهر کلیبر، در فاصلۀ 220 کیلومتری از شهر تبریز، در موقعیت مرزی ایران با کشورهای آذربایجان و ارمنستان قرار گرفته است.
2. فضاها: از جمله مناطق کوهستانی و جنگلی در این منطقه می‌توان به «ارسباران»، «قره‌داغ»، «آرازبار» و «قراچه‌داغ» اشاره کرد که همگی دارای طبیعتی بسیار زیبا و دیدنی‌های مجذوب‌کننده هستند. همچنین، کوهستان‌های قفقازی ایران، در نزدیکی مرز ایران و کشور آذربایجان و ارمنستان، به‌عنوان «ذخیره‌گاه زیست‌کره» به ثبت جهانی یونسکو رسیده است. این مناطق، دارای کوه‌های مرتفع (با ارتفاعی بیش از 2200 متر)، دشت‌های نیمه‌خشک، مراتع، جنگل‌ها، علفزارهای آلپی، چشمه‌ها و رودهای متعددی هستند. کوه‌های «کَمتال» در این منطقه نیز با ارتفاع 3100 متر، دامنه‌های پرشیب و صعب‌العبور، از جمله کوهستان‌های بکر در ارسباران محسوب می‌شوند.
3. آب‌وهوا: این منطقه، به‌دلیل ارتفاع زیاد، دارای آب‌وهوای سرد و خشک است. کارشناسان، دمای هوای ارسباران را 10 درجه کمتر از تبریز اعلام کرده‌اند.
4. منابع آبی: میانگین بارندگی در این جنگل‌ها، در حدود 461 میلی‌متر به‌صورت سالانه است. بارش برف در این منطقه نیز به شکل‌گیری جویبارهای متعددی منجر شده که همگی به رود ارس می‌ریزند. از دیگر منابع آبی این جنگل‌ها، می‌توان به مه- بارش‌ها اشاره کرد که توده‌های مرطوب حاکم بر ارسباران هستند.
5. پوشش گیاهی: در این منطقه، گیاهان و درختانی همچون بلوط، کِیکُم، سماق، زرشک، انار وحشی، سیب وحشی، گلابی وحشی و بوته‌های تمشک و زغال‌اخته، وجود دارند. همچنین، تنوع قارچ‌های این جنگل‌ها، در حدود 250 نوع شناسایی شده است. کارشناسان بر این باورند که این جنگل‌ها، دارای 15 درصد از گونه‌های گیاهی ایران هستند که 46 درصد از آنها کاربرد دارویی، 20 درصد زینتی و 17 درصد برای تغذیه استفاده می‌شوند.
6. حیات‌وحش: ارسباران، امروزه، به‌عنوان یکی از پارک‌های ملی ایران شناخته می‌شود که دارای تنوع جانوری زیادی است. در این جنگل‌ها، مناطق ممنوعه و حفاظت‌شده‌ای نیز وجود دارند که بر اساس آمار، 220 گونه پرنده، 38 گونه خزنده، 5 گونه دوزیست، 48 گونه پستاندار و 22 نوع ماهی در آن زندگی می‌کنند. سیاه‌خروس، مارال، سیاه‌گوش (وشق)، خرس قهوه‌ای، اردک سرسفید، پلنگ، میش‌مرغ، کبک، قرقاول و دُرّاج از گونه‌های جانوری و نادر در این منطقه هستند. در این جنگل‌ها، همچنین، تعداد زیادی مار افعی زندگی می‌کنند.

خطرات طبیعی و انسانی

متأسفانه، طی دهه‌های اخیر، ارسباران با معضلاتی همچون آتش‌زدن جنگل‌ها و مراتع، پخش زباله‌ها و رهاسازی پسماندها مواجه شده است. علاوه بر آن، شکستن شاخ‌وبرگ درختان و نزدیک‌شدن بیش از حد به جانوران در این مناطق جنگلی، گردشگران و حیوانات را به خطر انداخته است. همچنین، توسعۀ معادن مس در ارسباران، ضربات جبران‌ناپذیری را به محیط‌زیست و منابع طبیعی آن وارد کرده است.

مشاهیر

از جمله افراد مشهور برخاسته از این خطه از خاک ایران می‌توان به «بابک خرمدین» فرماندۀ سپاه ایران (پس از ابومسلم) در برابر عباسیان، «ستارخان» از سرداران جنبش مشروطه و «شهاب‌الدین اهری» عارف و شاعر قرن هفتم هجری اشاره کرد.

گردشگری

در جنگل‌های ارسباران، علاوه بر زیبایی طبیعی فراوان، آثار تاریخی متعددی نیز وجود دارند که از آن جمله می‌توان به قلعه بابک (متعلق به دورۀ ساسانیان)، قلعه پشتو، قلعه جوشین، دژ قهقه، بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری، قصر آیینه‌لو (آینالو)، بازار اهر، خانه تاریخی قاسم خان اهری، قلعۀ آوارسین و حمام کردشت اشاره کرد. علاوه بر آن، کلیساهایی با قدمت یک قرن نیز در این منطقه وجود دارند؛ مانند کلیسای وینَق، کلیسای ناپُشته و کلیسای آینالو. از جمله مناطق طبیعی این منطقه نیز می‌توان به دره و پارک جنگلی مَکیدی (دره قلعه یا قلعه دره‌سی) و منطقۀ حفاظت‌شدۀ آینالو اشاره کرد.

چشمه‌های آب معدنی در این جنگل‌ها، در میان مردم ایران مشهور بوده و «تأسیسات آب‌درمانی کَلیبَر» یکی از معروفترین مجتمع‌های آب‌درمانی در ایران محسوب می‌شود.

ییلاقات ارسباران نیز از جمله مناطق دیدنی در این منطقه محسوب می‌شوند. ییلاق ایل بسطاملو، از مشهورترین ییلاق‌های ارسباران است که در حد فاصل روستاهای شجاع‌آباد و قلعه بابک قرار گرفته و 23 هزار کوچ‌نشین در آن زندگی می‌کنند. از دیگر ییلاق‌های ارسباران می‌توان به کوه‌های روستای علی‌آباد، چَپَرلی و آقداش اشاره کرد.

موزۀ باستان‌شناسی خداآفرین نیز از دیگر مراکز گردشگری در این منطقه محسوب می‌شود. این موزه، دارای اشیایی با قدمت شش‌هزار ساله هستند که از کاوش‌های باستانی در همین منطقه به دست آمده‌اند. این اشیا، قدمت زندگی در این منطقه را به چهار هزار سال قبل از میلاد مسیح نسبت می‌دهند.

سوغات و صنایع محلی

یکی از نمادهای خوراکی این منطقه، زغال‌اخته است. فرآورده‌های مختلف زغال‌اخته، مانند ترشی، شربت، لواشک، برگه و خشکۀ زغال‌اخته در ارسباران به وفور دیده می‌شود. از جمله صنایع دستی این منطقه نیز می‌توان به ورنی‌بافی اشاره کرد.<ref>«جاهای دیدنی کلیبر، جاذبه های گردشگری ارسباران و کلیبر»، وب‌سایت جاذبه‌ها.</ref>

مسیر دسترسی

برای رسیدن به این مناطق جنگلی می‌توان از وسایل حمل‌ونقل عمومی نیز استفاده کرد. فرودگاه تبریز، ایستگاه راه‌آهن جلفا یا تبریز و نیز پایانه‌های اتوبوس به مقصد اهر، از جمله مسیرهای دسترسی به جنگل‌های ارسباران هستند. برای سفر کردن با خودروی شخصی نیز می‌توان از مسیر تبریز به‌سمت کلیبر استفاده کرد.

منابع

• «ارسباران کجاست؟»، مجله گردشگری اِلی گشت، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• بابایی، حسین، «جنگل ارسباران کجاست؟»، وب‌سایت علی بابا، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• «جاهای دیدنی کلیبر، جاذبه های گردشگری ارسباران و کلیبر»، وبسایت جاذبه ها، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• «جنگل ارسباران، راهنمای جامع بازدید از بهشتی سبز و مه‌آلود در تبریز»، وب‌سایت مجلۀ گردشگری ایران و جهان، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• «جنگل ارسباران»، وب‌سایت کجارو، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• «زنگ خطر برای ارسباران»، وبسایت همشهری آنلاین، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• صدقی، ناصر، تاریخ اجتماعی و سیاسی ارسباران (قره داغ) در دورۀ معاصر، تهران، اختر، 1388ش.
• طاحونی، سلوا، «جنگل ارسباران تبریز کجاست؟»، وب‌سایت اقامت24، تاریخ بارگذاری: 6 خرداد 1401ش.
• فرزانه، صدف، «جنگل ارسباران را از قیام بابک تا گوزن‌های آینالو بشناسید»، وب‌سایت جا با ما، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• «معرفی جاذبه‌های گردشگری جنگل‌های ارسباران»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 23 شهریور 1401ش.
• Abrahamian. Ervand, Iran Between Two Revolutons, Pricenton, New Jeresy, 1982.
• R, Khanam, Encycl. Ethnography of Middle-East and Central Asia, 2005.