حوزه علمیه قم
حوزه علمیه قم؛ نهادی مذهبی ـ آموزشی برای آموزش و تربیت طلاب علوم دینی در شهر قم.
مفهوم‌شناسی
حوزه، واژه‌ای عربی به‌معنای ناحیه، مجتمع، قلمرو، جانب و مرکز است.[۱] این واژه در منابع قرون میانه به همراه واژگان اسلام، مسلمین و مُلک به کار رفته است. برای اولین بار در اواخر عهد تیموریان در متون فارسی و در شرح احوال علما و طلاب علوم دینی، این واژه به همراه کلمۀ درس آورده شده است.[۲]
واژۀ علمیه منسوب به علم است. دو واژۀ حوزه و علمیه در کنار هم به مکان ويژۀ آموختن علوم و محل اجتماع علما و طالبان علم، گفته می‌شود.[۳] امروزه، حوزه علمیه به محل آموزش علوم اسلامی مانند حوزه علمیه قم، نجف و خراسان، اطلاق می‌گردد.[۴]
پیشینه
در تاریخ اسلام، نخستین نهادهای آموزش دینی در شهرهای مکه و مدینه پدید آمد. حوزۀ مدینه پس از رسول اکرم، مرکزیت خود را حفظ کرد و در عصر امام باقر و امام صادق از رونق و گسترش چشمگیری برخوردار گردید.[۵]
شهر قم نیز که از قدیمی‌ترین کانون‌های شیعیان به‌شمار می‌رود، در زمان ائمه، مرکز مهمی برای معرفی و گسترش مکتب تشیع بود.[۶] این مرکزیت در سال 94ق و از زمان ورود اشعریان به شهر قم آغاز شد و پیروی از مذهب تشیع در نیمۀ اول از سده دوم هجری در قم رواج یافت. با تجمع شیعیان، محیط فرهنگی و اجتمـاعي قـم بـرای تبدیل به مرکزي علمی و استقبال از محدثان بزرگ و فقهای نامی آماده شد و جمع قابل توجهی از محدثان، به‌ويژه اشعریان در این شهر اجتماع کرده و حوزه‌های علمی اسلامی را تشکیل دادند. پژوهشگران و مورخان بر این باور هستند که تاریخ تأسیس حوزۀ قم به اواخر سده دوم هجری و اوایل سده سوم هجری باز می‌گردد.[۷]
حوزۀ علمیه قم در دوره معاصر
شیخ عبدالکریم حائری (1238-1315ش) در سال 1300ش، از اراک به قم مهاجرت کرد و به احیا و سازماندهی حوزه علمیه قم پرداخت.[۸] این واقعه، نقطۀ عطفی در تاریخ حوزۀ علمیه قم دانسته شده است.[۹]
پژوهشگران، عواملی مانند به انحراف کشیده شدن مشروطه و چالش تجددخواهی و مشروعه‌خواهی، دخالت‌های انگلستان در امور داخلی ایران و قدرت‌گیری رضاخان را در آمدن شیخ عبدالکریم حائری به شهر قم و احیای حوزه‌ی علمیه قم با هدف حفظ پایگاه دین و نقش آن در تحولات سیاسی دانسته‌اند.[۱۰]
کارکردهای حوزۀ علمیه قم
حوزۀ علمیه قم، به‌ويژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، کارکردهای زیر را تأمین کرده است:
- هدایت‌گری و اصلاح امور فردی و اجتماعی مردم بر اساس آموزه‌های اسلام؛[۱۱]
- ارتباط و همکاری با روحانیت کشور؛
- تلاش برای احیاء و تقویت مساجد؛
- حضور مؤثر و فعال در صحنه‌های سرنوشت‌ساز انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی ایران؛
- ارتباط با دستگاه‌ها و مراکز آموزش عالی و تلاش برای تحقق پیوند میان حوزه و دانشگاه؛
- اعلام مواضع و تبیین شرایط و مسائل روز کشور برای مردم و ارائه توصیه‌ها و رهنمودهای لازم برای آنان؛
- حمایت از اقشار مستضعف و محروم به‌منظور تحقق عدالت اجتماعی و حمایت از مظلومان جهان.[۱۲]
پانویس
- ↑ دهخدا، «لغت‌نامه»، ذیل واژه حوزه؛ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه حوزه.
- ↑ دانشیار، «اصطلاح حوزه علمیه: تاریخچه پیدایی و تحولات معنایی»، 1391ش، ص83.
- ↑ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه علمیة.
- ↑ عمید، فرهنگ فارسی، ذیل واژه حوزه.
- ↑ صافی‌گلپایگانی، سیر حوزه‌های علمی شیعه، 1390ش، ص29-30.
- ↑ آقایی، «علل و چگونگی تأسیس حوزه علمیه قم»، 1391ش، ص15.
- ↑ زهره کاشانی، «تاریخ حوزه علمیه قم از تأسیس تا سده چهارم (تحلیلی بر زمینه‌ها و عوامل پیدایش و شکوفایی)»، 1388ش، ص72.
- ↑ رضوی و دیگران، حوزه علمیه: تاریخ، ساختار، کارکرد، 1394ش، ص38-39.
- ↑ آقایی، «علل و چگونگی تأسیس حوزه علمیه قم»، 1391ش، ص17.
- ↑ دمرچلی، «علل و زمینه‌های احیای حوزه علمیه قم در دوره معاصر»، 1401ش، ص12.
- ↑ شیرخانی و زارع، تحولات حوزه‌ی علمیه‌ی قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، 1384ش، ص217.
- ↑ شیرخانی و زارع، تحولات حوزه‌ی علمیه‌ی قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، 1384ش، صص219-220.
منابع
- آقایی، عبدالرضا، «علل و چگونگی تأسیس حوزه علمیه قم» نشریه رشد آموزش تاریخ، دوره 14، پاییز 1391ش.
- دانشیار، مرتضی، «اصطلاح حوزه علمیه: تاریخچه پیدایی و تحولات معنایی»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 45، شماره یکم، بهار و تابستان 1391ش.
- دمرچلی، علیرضا، «علل و زمینه‌های احیای حوزه علمیه قم در دوره معاصر»، تاریخنامه خوارزمی سال نهم، شماره 38، 1401ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، «لغت‌نامه»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاريخ بازدید: 7 دی 1401ش.
- رضوی، سید عباس و دیگران، حوزه علمیه: تاریخ، ساختار، کارکرد، تهران، کتاب مرجع، 1394ش.
- زهره کاشانی، علی‌اکبر، «تاریخ حوزه علمیه قم از تأسیس تا سده چهارم (تحلیلی بر زمینه‌ها و عوامل پیدایش شکوفایی)»، دو فصلنامه تربیت اسلامی، س4، ش8، بهار و تابستان 1388ش.
- شیرخانی، علی و عباس زارع، تحولات حوزه‌ی علمیه‌ی قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384ش.
- صافی گلپایگانی، علی، سیر حوزه‌های علمی شیعه، قم، مرکز نشر آثار حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی، 1390ش.
- عمید، حسن، «فرهنگ فارسی»، وب‌سایت واژه‌یاب، تاريخ بازدید: 7 دی 1401ش.